1225    Thương thay thân phận lạc loài,

Dẫu sao cũng ở tay người biết sao?

Lầu xanh mới rủ trướng đào,

Càng treo giá ngọc, càng cao phẩm người.

Biết bao bướm lả ong lơi,

1230    Cuộc say đầy tháng, trận cười trót đêm.

Dập dìu lá gió cành chim,

Sớm đưa Tống Ngọc, tối tìm Tràng Khanh.

Khi tỉnh rượu, lúc tàn canh,

Giật mình, mình lại thương mình xót xa.

1235    Khi sao phong gấm rủ là,

Giờ sao tan tác như hoa giữa đường?

Mặt sao dày gió dạn sương,

Thân sao bướm chán ong tinh bấy thân?

mặc người mưa Sở, mây Tần,

1240    Những mình, nào biết có xuân là gì?

Đòi phen gió tựa, hoa kề,

Nửa rèm mây ngỏ, bốn mùa trăng thâu.

Cảnh nào cảnh chẳng đeo sầu,

Người buồn cảnh có vui đâu bao giờ!

1245    Đòi phen nét vẽ câu thơ,

Cung cầm trong nguyệt, nước cờ dưới hoa

Vui là vui gượng kẻo là,

Ai tri âm đó mặn mà với ai?

---

Chú Thích:




Câu 1227:
Trướng đào:  tấm màn che mầu hồng.

Câu 1228:
Treo giá ngọc:  bán ngọc thì phải nói giá cho cao thì người ta mới cho là ngọc tốt.

Câu 1228:
Cao phẩm người:  ý nói Thuý Kiều cũng phải treo giá cao thì mới đề cao được phẩm chất của con người nàng.

Câu 1229:
Bướm lả ong lơi:  bướm ong lả lơi, ý nói khách làng chơi đến dập dìu như ong bướm để vui thú cùng nàng Kiều.

Câu 1231:
Lá gió cành chim:  mượn ý ở hai câu thơ của Tiết Đào, đời Đường: "Chi nghinh nam bắc điểu, diệp tống vãng lai phong" - cành đón chim nam bắc, lá đón gió qua lại. Nàng Tiết Đào khi ấy còn nhỏ, người cha xem thơ có ý lo cho con sau này sẽ sa vào cảnh "cành đưa lá đón" (tức cảnh đưa đón khách làng chơi).

Câu 1232:
Tống Ngọc:  người nước Sở.

Câu 1232:
Tràng Khanh:  tức Tư mã Tương Như đời nhà Hán.
  Hai người này đều là hạng phong lưu tài tử.
  Cả câu ý nói Thuý Kiều toàn đưa đón những khách sang trọng chứ không phải tiếp những khách tầm thường.

Câu 1234:
Tiật mình:  chợt tỉnh lại mà nhớ những việc đã qua.

Câu 1237:
Dày gió dạn sương:  ý nói quen rồi với những cuộc đưa đón nên không còn biết xấu hổ nữa.

Câu 1238:
Bướm chán ong chường:  chán chường ong bướm, ý nói chán cả những cảnh ân ái với khách.

Câu 1239:
Mưa Sở mây Tần:  lấy chữ "Tần vân Sở vũ" trong câu thơ của Tư Không Đồ. "Mây mưa" (vân vũ) chỉ sự ái ân của trai gái. (Xem thêm chú thích câu 439 và câu 513).
  Cả câu ý nói mặc khách muốn tìm vui trong sự ái ân, riêng nàng Kiều thì không thấy hứng thú gì.

Câu 1241:
Đòi phen:  nhiều phen, nhiều khi.

Câu 1241:
Gió tựa hoa kề:  tả những cảnh vui thú khi hóng gió và khi xem hoa, ngồi tựa kề bên cửa sổ với khách.

Câu 1242:
Nửa rèm tuyết ngậm:  tả cảnh tuyết rơi bên ngoài phủ lên cảnh vật đã trắng xoá cả mà ở trong nhà nhìn ra đã cao ngang của rèm, trông như tuyết ngậm lấy bức rèm.

Câu 1242:
Bốn hè trăng thâu:  ở quanh bốn hè nhà trăng khuya trong vắt rọi sáng vào.
  Câu này tả cái cảnh đêm đông lạnh lẽo có tuyết phủ, có trăng trong (mà Nguyễn Du có dịp đã trông thấy khi đi sứ sang Trung Quốc).

Câu 1245:
Vẽ... thợ.. cầm... cờ... :  đó bốn cái thú chơi tao nhã mà Thuý Kiều đã cùng khách bày ra để giải trí. Điều này chứng tỏ các khách của Thuý Kiều cũng là những bậc phong lưu tài tử.

Câu 1248:
Tri âm:  người bạn thân thiết hiểu được lòng mình.
  Xem chú thích câu 464.

Thờ ơ gió trúc mưa mai,

1250    Ngẩn ngơ trăm nỗi, giùi mài một thân.

Ôm lòng đòi đoạn xa gần,

Chẳng vò mà rối, chẳng dần mà đau!

Nhớ ơn chín chữ cao sâu,

Một ngày một ngả bóng dâu tà tà.

1255    Dặm ngàn nước thẳm, non xa,

Nghĩ đâu thân phận con ra thế này!

Sân hoè đôi chút thơ ngây,

Trân cam, ai kẻ đỡ thay một mình?

Nhớ lời nguyện ước ba sinh,

1260    Xa xôi ai có biết tình chăng ai?

Khi về hỏi liễu Chương Đài,

Cành xuân đã bẻ cho người chuyên tay!

Tình sâu, mong trả nghĩa dày,

Hoa kia đã chắp cây này cho chưa?

1265    Mối tình đòi đoạn vò tơ,

Giấc hương quan luống lần mơ canh dài.

Song sa vò võ phương trời,

Nay hoàng hôn đã lại mai hôn hoàng.

Lần lần thỏ bạc ác vàng,

1270    Xót người trong hội đoạn tràng đòi cơn!

Đã cho lấy chữ hồng nhan,

Làm cho, cho hại, cho tàn, cho cân!

---

Chú Thích:




Câu 1249:
Gió trúc mưa mai:  Gió thổi trên cành trúc, mưa điểm trên hoa mai, đó là những cảnh đẹp ai cũng thích ngắm (thế mà Thuý Kiều vẫn thấy thờ ơ).

Câu 1250:
Giùi mài một thân:  thui thủi một mình.

Câu 1251:
Ôm lòng:  giữ lấy ở trong lòng không để lộ ra.

Câu 1252:
Dần:  đập liên tiếp cho dập, cho mềm ra.

Câu 1253:
Chín chữ:  nói công lao khó nhọc của cha mẹ nuôi dạy con cái.
  Chín chữ ấy gồm có: "sinh" (đe ra), "cúc" (nâng đỡ), "phủ" (vuốt ve), "súc" (nuôi cho bú mớm), "trưởng" (nuôi cho khôn lớn), "dục" (dạy dỗ),"cố" (trông nom), "phục" (xem tính tình mà dạy bảo), "phúc" (gìn giữ).

Câu 1254:
Bóng dâu:  bóng mặt trời xế trên ngọn dâu, dùng để ví với lúc tuổi già xế bóng.

Câu 1257:
Sân hoè:  sân có trồng cây hoè, chỉ sân nhà cha mẹ. Theo Tống sử, Vương Hựu có trồng ba cây hoè ở sân va nói con cháu mình tất có người làm đến tam công. Về sau người con thứ ba là Vương Đán làm đến chức tể tướng. Do điển này người ta thường dùng "sân hoè" để chỉ nhà có con cháu hiển đạt.

Câu 1257:
Đôi chút:  chỉ Thuý Vân và Vương Quan.

Câu 1258:
Trân cam:  ngon ngọt, chỉ những thức ăn ngon mà con cái phụng dưỡng cha mẹ.

Câu 1259:
Nguyện ước ba sinh:  lời thề ước được kết thành vợ chồng. Xem chú thích câu 257.

Câu 1260:
Thấu:  hiểu biết đến. Các bản nôm và quốc ngữ hầu hết đều chép là "biết", cũng cùng nghĩa nhưng chữ "thấu" có vẻ tha thiết hơn.

Câu 1261:
Liễu Chương Đài:  theo "Toàn đường thi thoại", Hàn Hoành người đời Đường, có lấy một người kỹ nữ tên là Liễu thị rồi phải đi làm quan xa, đã để nàng ở lại Tràng An tại đường Chương Đài. Không may kinh đô có biến, Liễu thị bị tướng Phiên cướp mất. Khi loạn được dẹp yên, Hàn Hoành có gửi thư về hỏi thăm Liễu thị trong đó có mấy câu thơ: "Chương Đài liễu, Chương Đài liễu, tích nhật thanh thanh kim tại phủ? Túng sử trường điều tự cựu thuỳ, dã ưng phan thiết tha nhân thủ" = (Cây liễu ở Chương Đài, cây liễu ở Chương Đài, ngày trước xanh xanh nay có còn không? Cho dù cành dài còn buông rủ như cũ, thì có lẽ cũng đã bị bẻ vào tay người khác rồi). Về sau nhờ có Hứa Tuấn mà Liễu thị lại được trở về với Hàn Hoành.
  Cả câu này và câu 1262 ý nói khi chàng Kim ở Liêu Dương về hỏi

Câu 1264:
Chắp cánh:  cả câu này là lời Thuý Kiều tự hỏi không biết Thuý Vân đã thay mình mà lấy Kim Trọng hay chưa?

Câu 1266:
Hương quan:  cổng làng, chỉ quê nhà.
  "Giấc hương quan" là giấc mơ về quê nhà.

Câu 1266:
Lần mơ:  lần theo canh dài để tìm lại trong giấc mơ hình ảnh quê nhà.

Câu 1267:
Song sa:  song cửa có treo bức màn the.

Câu 1268:
Hoàng hôn:  ("hoàng": vàng, "hôn": tối) lúc trời sắp tối, khi trời đã vàng dần. Thơ Chu Thục Chân: "Khấp tổn song mâu dục đoạn trường, phạ hoàng hôn đáo hựu hoàng hôn." = Khóc nhoà con mắt ruột đau, hôm nay chiều tối, hôm sau tối trời.

Câu 1269:
Thỏ bạc ác vàng:  cả câu ý nói lần lượt đêm qua ngày tới, ngày này sang ngày khác. Xem chú thích câu 79.

Câu 1272:
Cho cân:  cho xứng, Cả câu ý nói làm cho cái hồng nhan phải tàn phai mới xứng đáng với cái số bạc mệnh.

Đã đày vào kiếp phong trần,

Sao cho sỉ nhục một lần mới thôi!

1275    Khách du bỗng có một người,

Kỳ Tâm họ Thúc, cũng dòng thư hương.

Vốn người huyện Tích, châu Thường,

Theo nghiêm đường mở ngôi hàng Lâm Truy.

Hoa khôi mộ tiếng Kiều nhi,

1280    Thiếp hồng tìm đến hương khuê gửi vào.

Trướng tô giáp mặt hoa đào,

Vẻ nào chẳng mặn, nét nào chẳng ưa?

Hải đường mơn mởn cành tơ,

Ngày xuân càng gió, càng mưa, càng nồng!

1285    Nguyệt hoa, hoa nguyệt, não nùng,

Đêm xuân ai dễ cầm lòng được chăng?

Lạ gì thanh khí lẽ hằng,

Một dây một buộc, ai giằng cho ra?

Sớm đào, tối mận, lân la,

1290    Trước còn trăng gió, sau ra đá vàng.

Dịp đâu may mắn lạ dường!

Lại vừa gặp khoảng xuân đường lại quê.

Sinh càng một tỉnh mười mê,

Ngày xuân lắm lúc đi về với xuân.

1295    Khi gió gác, khi trăng sân,

Bầu tiên rót rượu, câu thần nối thơ.

---

Chú Thích:




Câu 1275:
Khách du:  người khách từ phương xa đến.

Câu 1276:
Nòi thư hương:  dòng dõi con nhà có học.

Câu 1278:
Nghiêm đường:  ("nghiêm": nghiêm khắc, "đường": nhà) chỉ người cha cũng như nghiêm phụ, nghiêm quân.

Câu 1279:
Hoa khôi:  ("hoa": bông hoa, "khôi": đứng đầu) người con gái xinh đẹp nổi tiếng vào bậc nhất.

Câu 1280:
Thiếp hồng:  mảnh giấy đỏ đề tên người gửi, thường gọi là danh thiếp.

Câu 1280:
Hương khuê:  buồng phụ nữ (có hương thơm của nước hoa và phấn sáp).

Câu 1281:
Trướng tô:  do chữ "lưu tô trướng" là cái màn có kết tua ngũ sắc. Thơ Vương Duy: Thuý vũ lưu tô trướng = màn lưu tô màu xanh cánh trả.

Câu 1281:
Giáp mặt hoa đào:  ý nói được gặp mặt Thuý Kiều.

Câu 1283:
Hải đường:  một thứ cây cao độ hơn một trượng, hoa đỏ không hương, có sắc đẹp (1 trượng = 3,33m).
  Cả câu 1283 và 1284 ý nói Thuý Kiều đẹp như cành hoa hải đường còn tươi mơn mởn. Thúc sinh đến chơi càng ân ái càng thêm nồng nàn say đắm.

Câu 1285:
Nguyệt hoa, hoa nguyệt:  đây chỉ chuyện trăng hoa, ái ân giữa Thúc sinh và Thuý Kiều. Sự đi lại giữa chàng Thúc và nàng Kiều ngày càng đằm thắm, càng tha thiết.

Câu 1285:
Não nùng:  làm cho trong lòng tê mê.

Câu 1287:
Thanh khí:  ("thanh": tiếng, "khí": hơi) phàm vật gì đồng thanh thì ứng với nhau, đồng khí thì hoà với nhau, ý nói người có đồng tâm, đồng chí thì thường kết bạn thân thiết với nhau.

Câu 1287:
Lẽ hằng:  lẽ thường.

Câu 1289:
Sớm đào tối mận:  chữ lấy trong Kinh Thi, bài Ức (Đại nhã). Đầu ngã dĩ đào, báo chi dĩ lý = người ném cho ta quả đào, ta sẽ cho lại người quả lý. Mấy chữ này sau được dùng để chỉ sự tặng quà qua lại cho nhau. Ở đây ý nói Thúc sinh và Thuý Kiều thường tặng nhau quà để kết thân.

Câu 1290:
Trăng gió... đá vàng:  cả câu ý nói lúc đầu Thúc sinh chỉ tới chơi cho thoả tình trăng gió, sau hoá ra khăng khít cùng nhau thề ước đá vàng trăm năm.

Câu 1292:
Xuân đường:  cha. Xem chú thích câu 534.

Câu 1294:
Ngày xuân... với nhau:  cả câu ý nói Thúc sinh (được dịp cha đi vắng tha hồ say mê) hằng ngày thường lắm lúc đi lại chơi bời với Thuý Kiều, không kể giờ giấc gì nữa.

Câu 1296:
Bầu tiên:  bầu rượu các vị tiên thường dùng, đây chỉ bầu rượu ngon.

Câu 1296:
Câu thần nối thơ:  câu thơ cực hay cùng nối tiếp nhau làm.

Khi hương sớm, khi mây trưa,

Bàn trà điểm nước, đường tơ hoạ đàn.

Miệt mài trong cuộc truy hoan,

1300    Càng quen thuộc nết, càng dan díu tình.

Lạ cho cái sóng khuynh thành,

Làm cho đổ quán xiêu đình như chơi!

Thúc sinh quen nết bốc rời,

Trăm nghìn đổ một trận cười như không!

1305    Mụ càng tô lục chuốt hồng,

Máu tham hễ thấy hơi đồng thì mê,

Dưới trăng quyên đã gọi hè,

Đầu tường lửa lựu lập loè đâm bông.

Buồng the phải buổi thong dong,

1310    Thang lan rủ bức trướng hồng tẩm hoa.

Rõ màu trong ngọc trắng ngà,

Dày dày sẵn đúc một toà thiên nhiên!

Sinh càng tỏ nét càng khen,

TẢ tình tay thảo một thiên luật Đường.

1315    Nàng càng: "Vâng biết lòng chàng,

Lời lời châu nguyệt hàng hàng gấm thêu.

Hay hèn, lẽ cũng nối điêu,

Nỗi quê nghĩ một hai điều ngang ngang.

Lòng còn gửi áng mây vàng,

1320    Hoạ vần, xin hãy chịu chàng hôm nay".

---

Chú Thích:




Câu 1298:
Bàn vây:  do chữ "vi kỳ" tức bàn cờ vây.

Câu 1298:
Điểm nước:  tính từng nước trước khi đi quân cờ.

Câu 1299:
Truy hoan:  chạy theo sự vui chơi.

Câu 1300:
Thuộc nết:  hiểu được tính nết, biết là người tốt.

Câu 1301:
Sóng khuynh thành:  ý nói con mắt người phụ nữ đẹp long lanh như sóng nước chỉ liếc một cái là có thể làm nghiêng được thành, tức làm cho người ta phải xiêu lòng.

Câu 1303:
Bốc rời:  ngày xưa người ta xâu tiền thành chuỗi, khi lấy ra phải đếm từng đồng. Thúc sinh cứ quen thói bốc tiền rời từng nắm để tiêu. Ý nói tiêu không tiếc tiền, hoang phí. Tản Đà chép là "bốc trời" và giảng là cái thói ngông. Nhưng đó chỉ là do suy luận chứ ở các bản chữ nôm đều viết "bốc rời".

Câu 1306:
Hơi đồng:  hơi tiền (tiền đúc bằng đồng).

Câu 1307:
Quyên đã gọi hè:  con cuốc đã kêu báo mùa hè.
  (Con chim cuốc mà gọi là "đỗ quyên" thì sai. Quyển tự điển Việt Hán của Thương vụ ấn thư quán - Bắc Kinh in năm 1960 có ghi chú:
  Cuốc = chim cuốc. "Đỗ quyên" đích ngoa xưng.
  Con cuốc người Trung Hoa gọi là phiền
Warning: imagepng(): Unable to open 'kieu/image_kieu/Nom40429.png' for writing in /var/www/html/vnpf/kieufuncs.php on line 43
hoặc
Warning: imagepng(): Unable to open 'kieu/image_kieu/Nom40429.png' for writing in /var/www/html/vnpf/kieufuncs.php on line 43

Warning: imagepng(): Unable to open 'kieu/image_kieu/Nom19655.png' for writing in /var/www/html/vnpf/kieufuncs.php on line 43
"phiền vũ". Theo hình âm nghĩa tổng hợp đại tự điển thì "phiền" là loại chim lội nước (thiệp cầm loại), hình tựa con gà (tục ngữ ta có câu "trông gà hoá cuốc") sống ở vùng ao hồ sông rạch, ăn tôm tép, cá nhỏ và con tùng, vào cuối mùa hè làm tổ ở đám lau sậy, đẻ trứng rồi con đực con cái thay nhau ấp.
  Vì không phân biệt "chim quyên" và "chim cuốc" nên trong thơ văn ta thường dùng chữ "quyên" để chỉ cả hai thứ chim ấy. Ở câu này chữ "quyên" là chỉ con quốc).

Câu 1308:
Lửa lựu:  hoa lựu nở đỏ chói trông như đốm lửa.

Câu 1310:
Thang lan:  nước tắm nấu sôi có bỏ thêm hoa lan vào cho thơm.

Câu 1310:
Tẩm hoa:  cũng như tắm, ho chữ "mộc hoa". Cả câu ý nói Thuý Kiều đun nước thơm rồi buông màn tắm.

Câu 1313:
Tỏ nét:  nhìn rõ những đường nét của thân hình Thuý Kiều lúc đang tắm. Chữ có thể phiên âm là "nết" hoặc "nét". Ở câu 1300 chữ phiên là "nết" thì đúng (càng quen thuộc nết càng dan díu tình) nhưng ở câu 1313 phải phiên là "nét" mới có nghĩa và mới hợp với câu "Dày dày sẵn đúc một toà thiên nhiên".

Câu 1314:
Luật Đường:  thơ làm theo luạt đời nhà Đường. Ở nguyên truyện, Thúc sinh đã làm một bài thơ thất ngôn bát cú.

Câu 1317:
Nối điêu:  ("điêu": loài chồn đuôi to lông dài) ở Trung Quốc xưa các quan ngự sử đội mũ có làm ngù bằng đuôi điêu. Đến cuối đời Tấn, Triệu Vương Luân cướp được ngôi vua, phong quan chức bừa bãi cho bọn tôi tớ nên không kiếm đủ đuôi điêu làm ngù mũ. Người đời bấy giờ có câu giễu rằng: "Điêu bất túc, cẩu vĩ tục" = đuôi điêu không đủ thì nối bằng đuôi chó. Đây là lời nói khiêm của Thuý Kiều không nối lời hoạ lại.

Câu 1318:
Nỗi quê:  nỗi lòng nhớ quê nhà.

Câu 1319:
Mây vàng:  mây màu vàng. "Cổ thi": Thiên thượng hoàng vân ảnh, du tử hà thời qui = trên trời có bòng mây vàng, khách phuơng xa đi bao giờ về. Mây vàng là nói đến lòng nhớ nhà, nhớ cha mẹ. Bản KOM chép là "mây Hàng" thì không đúng hẳn với tích Địch Nhân Kiệt vì điển này nói đến mây trắng chứ không phải mây vàng.

Rằng: "Sao có lạ lùng thay!

Cành kia chẳng phải cội này mà ra?

Nàng càng tủi xót thu ba,

Đoạn trường lúc ấy giở mà buồn tênh:

1325    Khác như hoa đã lìa cành,

Chàng như con bướm liệng vành mà chơi.

Chúa xuân đành đã có nơi,

Ngắn ngày, thôi chớ dài lời làm chi!

Sinh rằng: "Từ thuở tương tri,

1330    Tấm riêng, riêng những nặng vì nước non.

Trăm năm tính cuộc vuông tròn,

Phải dò cho đến ngọn nguồn lạch sông."

Nàng rằng: "Muôn đội ơn lòng,

Chút e bên thú, bên tòng dễ đâu.

1335    Bình khang nấn ná bấy lâu,

Yêu hoa, yêu được một màu điểm trang.

Rồi ra lở phấn phai hương,

Lòng kia giữ được thường thường là chăng?

Vả trong thềm quế, cung trăng,

1340    Chủ trương đành đã chị thường ở trong.

Bấy giờ khăng khít dải đồng,

Thêm người, người cũng chia lòng riêng tây.

Vẻ chi chút phận bèo mây,

Làm cho bể ái khi đầy khi vơi.

---

Chú Thích:




Câu 1322:
Cội này:  gốc cây này. Chữ "cội" cũng viết là "cỗi". Cả câu ý Thúc sinh muốn nói: Thế nàng không phải là con của Tú bà ư?

Câu 1323:
Thu ba:  sóng thu, ý nói con mắt người con gái đẹp long lanh như sóng nước mùa thu.

Câu 1327:
Chúa xuân:  vị thần chủ trương mùa xuân, đây chỉ người vợ chính làm chủ trong nhà. Cả câu ý nói ở nhà đã có vợ rồi.

Câu 1329:
Tương tri:  biết nhau.

Câu 1330:
Tấm riêng... nước non:  Cả câu ý nói Thúc sinh trong lòng riêng những muốn cùng nàng hẹn thề non nước, kết duyên vợ chồng.

Câu 1331:
Trăm năm:  chỉ việc lấy nhau trăm năm hạnh phúc.

Câu 1334:
Bên thú, bên tòng:  bên chàng Thúc lấy vợ lẽ, bên Thuý Kiều bỏ thanh lâu đi lấy chồng (tòng lương).

Câu 1335:
Bình khang:  nguyên là tên cái ngõ ở kinh đô Tràng An, các kỹ nữ thường tập trung ở đó. Sau chữ này được dùng để chỉ xóm làng chơi, chỗ gái điếm ở.

Câu 1336:
Màu điểm trang:  ý nói lúc còn trẻ đẹp như đoá hoa còn hương sắc.

Câu 1337:
Lạt phấn phai hương:  ("lạt" cũng viết là "nhạt") ý nói lúc nhan sắc đã tàn tạ.

Câu 1339:
Thềm quế:  chỉ mặt trăng vì người xưa cho rằng trên cung trăng có ả Hằng Nga và có cây quế.

Câu 1340:
Chị Hằng:  Chị Hằng Nga. Theo truyền thuyết thì Hằng Nga là vợ Hậu Nghệ. Hậu Nghệ xin được thuốc trường sinh chưa kịp uống thì vợ lấy uống mất rồi thành tiên, bay lên cung trăng. Cả câu ý nói ở nhà Thúc sinh, Hoạn thư đã là người chủ trương mọi việc cả rồi.

Câu 1341:
Dải đồng:  dải đồng tâm. Cả câu ý nói Thúc sinh bấy lâu vẫn sống đầm ấm với vợ là Hoạn thư.

Câu 1343:
Phận bèo mây:  thân phận của kẻ lưu lạc như bèo mây trôi nổi.

1345    Trăm điều ngang ngửa vì tôi,

Thân sau ai chịu tội trời ấy cho?

Như chàng có vững tay co,

Mười phần cũng đắp điếm cho một vài.

Thế trong dù lớn hơn ngoài,

1350    Trước hàm sư tử gửi người đằng la.

Cúi đầu luồn xuống mái nhà,

Giấm chua lại tội bằng ba lửa nồng.

Ở trên còn có nhà thung,

Lòng trên trông xuống biết lòng có thương?

1355    Sá chi liễu ngõ, hoa tường,

Lầu xanh, lại bỏ ra phường lầu xanh!

Lại càng dơ dáng dại hình,

Đành thân phận thiếp, nghĩ danh giá chàng.

Thương sao cho vẹn thì thương,

1360    Tính sao cho trọn mọi đường thì vâng."

Sinh rằng: "Hay nói đè chừng,

Lòng đây, lòng đấy, chưa từng hay sao?

Đường dài chớ ngại Ngô, Lào,

Trăm điều hãy cứ trông vào một ta.

1365    Đã gần chi có điều xa,

Đá vàng cũng quyết, phong ba cũng liều."

Cùng nhau căn vặn đến điều,

Chỉ non thề bể nặng gieo đến lời.

---

Chú Thích:




Câu 1347:
Tay co:  thanh gỗ đóng ngang miệng thùng nước để giữ cho cái thùng nước được vững và để buộc dây vào mà gánh.
  Cả câu ý Thuý Kiều muốn nói nếu chàng có vững tay mới chống đỡ được với vợ cả là Hoạn thư.

Câu 1348:
Đắp điếm:  che chở.

Câu 1349:
Trong... ngoài:  trong là nói người đàn bà lo công việc nhà, ngoài là nói người đàn ông lo công việc ở ngoài xã hội. Nghĩa ấy lấy từ câu "nam ngoại nữ nội" trong Kinh Dịch.
  Cả câu ý Thuý Kiều muốn nói nếu như vợ của chàng có quyền lớn hơn chàng, áp đảo được chàng...

Câu 1350:
Sư tử:  chỉ người vợ dữ tợn. "Truyền đăng lục" chép rằng: Trần Tháo người đời Tống có vợ (họ là Liễu) dữ lắm. Khách đến chơi nhà thường nghe thấy tiếng quát tháo. Tô Đông Pha đã làm bài thơ đùa Trần Tháo, trong có câu: "Hốt văn Hà Đông sư tử hống, trụ trượng lạc thủ tâm mang nhiên" = Bỗng nghe sư tử Hà Đông rống, gậy chống rời tay những hoảng hồn.

Câu 1350:
Đằng la:  loài dây leo thường mọc bám vào các cây lớn, đây chỉ người vợ lẽ. Cả câu ý nói bị làm vợ lẽ dưới quyền một người vợ cả ác nghiệt.

Câu 1352:
Giấm chua:  chỉ lòng ghen tuông của người vợ cả.

Câu 1352:
Lửa nồng:  ví với cảnh ở lầu xanh cực khổ chẳng khác gì sa vào hầm lửa nóng.
  Cả câu ý nói nếu chịu bỏ lầu xanh mà vào làm lẽ thì phải luồn cúi trước mặt vợ cả như thế thì cái thân phận làm lẽ còn cực khổ gấp ba lần làm gái làng chơi.

Câu 1353:
Nhà thung:  đúng ra là nhà xuân (cha) nhưng vì chữ xuân không hiệp vần được nên mới đổi ra là nhà thung. Chữ (thung) là chữ (xuân) chỉ khác nhau một chút. Kiều Oánh Mậu đã đổi ra là "thông".

Câu 1355:
Liễu ngõ hoa tường:  cây liễu ở trước ngõ, cành hoa ở bên tường, Ai hái cũng được; ví với hạng con gái ở thanh lâu, ai đến cũng phải tiếp.

Câu 1357:
Dơ dáng dại hình:  ý nói xấu hổ cả mặt mũi.

Câu 1361:
Nói dè chừng:  nói phỏng chừng.

Câu 1362:
Chưa từng:  chưa từng hiểu biết.

Câu 1363:
Ngô Lào:  ("Ngô": Trung Quốc, "Lào": nước Ai Lao) hai nước xưa kia vì đi lại khó khăn nên ta cho là xa lắm. Cả câu ý Thúc sinh muốn khuyên Kiều đừng có ngại gì cả, đừng có nghĩ đến những chuyện khó khăn như sang Ngô hoặc sang Lào.

Câu 1365:
Gần... xa:  Cả câu ý nói đã gần nhau thì làm gì có chuyện xa nhau được nữa.

Câu 1366:
Đá vàng... phong ba:  ("phong": gió; "ba": sóng) cả câu ý nói đã quyết một lòng với nhau thì dù có gặp khó khăn đến mấy cũng liều, không ngại gì.

Câu 1367:
Căn vặn:  nói cho hết mọi lời, thật kỹ càng.

Nỉ non đêm ngắn tình dài,

1370    Ngoài hiên thỏ đã non đoài ngậm gương.

Mượn điều trúc viện thừa lương.

Rước về hãy tạm giấu nàng một nơi.

Chiến, hoà sắp sẵn hai bài,

Cậy tay thầy thợ, mượn người dò la.

1375    Bắn tin đến mặt Tú bà,

Thua cơ, mụ cũng cầu hoà, dám sao!

Rõ ràng của dẫn, tay trao,

Hoàn nguyên một thiếp, thân vào cửa công.

Công tư hai lẽ đều xong,

1380    Gót tiên phút đã thoát vòng trần ai.

Một nhà sum họp trúc mai,

Càng sâu nghĩa bể, càng dài tình sông.

Hương càng đượm, lửa càng nồng;

Càng sôi vẻ ngọc, càng lồng màu sen.

1385    Nửa năm hơi tiếng vừa quen,

Sân ngô cành biếc đã chen lá vàng.

Giậu thu mới nảy giò sương,

Gối yên đã thấy xuân đường đến nơi.

Phong lôi nổi trận bời bời,

1390    Nặng lòng e ấp, tính bài phân chia.

Quyết nghe biện tự một bề,

Dạy cho má phấn lại về lầu xanh!

---

Chú Thích:




Câu 1369:
Nỉ non:  tỉ tê, nhỏ to tâm sự.

Câu 1370:
Thỏ:  mặt trăng. Xem chú thích câu 79.

Câu 1370:
Non đoài ngậm gương:  ý nói mặt trăng đã ngả xuống ngang với ngọn núi ở phía tây, trong tưởng chừng như ngọn núi ngậm lấy vừng trăng.

Câu 1371:
Trúc viện:  nhà làm bằng tre hoặc chung quanh có trồng trúc.

Câu 1371:
Thừa lương:  nghỉ mát, hóng mát.

Câu 1374:
Thầy thợ:  (tay thầy thước thợ) người khôn khéo biết thu xếp mọi việc cho tốt đẹp.

Câu 1375:
Bắn tin:  đưa tin một cách gián tiếp, không ra mặt.

Câu 1378:
Hoàn lương:  ("hoàn": về, "lương": tốt, lành) ý nói người con gái ở lầu xanh có người chịu chuộc ra cưới làm vợ hoặc làm thiếp thì được phép trở về cuộc sống lương thiện.

Câu 1379:
Công tư:  việc công và việc tư, tức việc xin quan cho về hoàn lương và việc trả tiền cho Tú bà để chuộc Thuý Kiều ra.

Câu 1380:
Gót tiên:  gót chân người thiếu nữ đẹp như tiên, đây chỉ Thuý Kiều.

Câu 1380:
Vòng trần ai:  ("trần": cõi đời: "ai": bụi bậm) vòng khổ sở ở chốn thanh lâu.

Câu 1381:
Trúc mai:  đây nói sự sum họp vợ chồng đầm ấm như cảnh gió trúc mưa mai. Xem chú thích câu 708.

Câu 1383:
Hương... lửạ.. :  chỉ tình vợ chồng thắm đượm nồng nàn.

Câu 1384:
Vẻ ngọc... màu sen:  cả câu ý nói từ ngày lấy Thúc sinh, Thuý Kiều càng thêm xinh đẹp và càng lộ vẻ cao quí sang trọng.

Câu 1385:
Hơi tiếng:  cũng như quen hơi bén tiếng, tức đã ăn ở với nhau quá quen thuộc rồi.

Câu 1386:
Sân ngô:  sân có trồng cây ngô đồng.

Câu 1386:
Cành biếc đã chen lá vàng:  cành lá xanh đã có điểm những lá vàng, ý nói đã bắt đầu sang mùa thu. Cổ thi có câu: "Ngô đồng thất diệp lạc, thiên hạ cộng tri thu" = một lá ngô đồng rụng, mọi người đều biết thu về.

Câu 1387:
Giậu thu:  hàng rào về mùa thu.

Câu 1387:
Giò sương:  mầm cúc gặp sương mọc ra.

Câu 1388:
Gối yên:  cái gối dựa và cái yên ngựa.

Câu 1389:
Phong lôi:  cơn giận dữ dội như sấm gầm gió rít.

Câu 1390:
Nặng lòng e ấp:  ý nói trong lòng đầy sự e ngại. Bản BK-TTK đã giảng là "Thúc ông sợ về nỗi con đã có vợ rồi mà lại chơi bời lấy người giang hồ. Vậy ông mới tính bài bắt phải bỏ ra". Tản Đà thì gi "Bốn chữ "Nặng lòng e ấp" đây, nghĩa chưa được tường".
  Theo nguyên truyện thì Thúc ông đã tỏ ra sợ nếu che đậy cho việc Thúc sinh lấy Thuý Kiều. Thúc ông đã mắng con rằng: "Mày là thằng ngu xuẩn... Mày phải biết bố vợ mày là hạng người nào? Vợ mày là một tiểu thư con nhà đài các. Nếu vợ mày biết tin này nó sẽ giận đến chừng nào; khi ấy mày bảo tao sẽ làm sao mà chịu cho nổi cái điều tức giận của nó".

Câu 1391:
Biện bạch:  trình bày các lý lẽ cho rõ ràng.

Câu 1392:
Má phấn:  chỉ Thuý Kiều.

Thấy lời nghiêm huấn rành rành,

Đánh liều Sinh mới lấy tình nài kêu.

1395    Rằng: Con biết tội đã nhiều,

Dẫu rằng sấm sét, búa rìu cũng cam.

Trót vì tay đã nhúng chàm,

Dại rồi còn biết khôn làm sao đây?

Cùng nhau vả tiếng một ngày,

1400    Ôm cầm, ai nỡ dứt dây cho đành!

Lượng trên quyết chẳng thương tình,

Bạc đen thôi có tiếc mình làm chi!

Thấy lời vàng đá tri tri,

Sốt gan, ông mới cáo tì cửa công.

1405    Đất bằng nổi sóng đùng đùng,

Phủ đường sai lá phiếu hồng thôi tra

Cùng nhau theo gót sai nha.

Song song vào trước sân hoa lạy quì.

Trông lên mặt sắt đen sì,

1410    Lập nghiêm trước hãy ra uy nặng lời:

"Gã kia dại nết chơi bời,

Mà con người thế là người đong đưa!

Tuồng chi hoa thải, hương thừa,

Mượn màu son phấn đánh lừa con đen!

1415    Suy trong tình trạng nguyên đơn,

Bề nào, thì cũng chưa yên bề nào.

---

Chú Thích:




Câu 1393:
Nghiêm huấn:  lời chỉ dạy của cha.

Câu 1396:
Sấm sét:  oai nghiêm của trời. Cả câu ý nói dù có la hét quở mắng hoặc phạt tội nặng thế nào cũng đành phải chịu.

Câu 1397:
Tay đã nhúng chàm:  ý nói đã lỡ rồi, tay đã nhúng chàm rồi thì có rửa cũng không sạch; ví với việc đã trót lấy Thuý Kiều rồi.

Câu 1400:
Ôm cầm:  ôm đàn.

Câu 1402:
Bạc đen:  ("bạc" là bạc tình) ý nói lòng dạ đơn bạc, đổi trắng thay đen. Cả câu ý nói nếu phải xử ra người bội bạc với Thuý Kiều thì thôi cũng đành liều thân cùng số mệnh.

Câu 1403:
Tri tri:  vững, trơ ra, không có gì lay chuyển nổi.

Câu 1404:
Sốt gan:  nóng gan nóng ruột; ý nói tức giận quá.

Câu 1405:
Đất bằng nổi sóng:  do câu "bình địa khởi ba đào" dịch ra; ý nói đương yên lặng bỗng xảy ra việc rắc rối.

Câu 1406:
Phủ đường:  dinh quan phủ.

Câu 1406:
Phiếu hồng:  tờ trát của quan sai đi bắt (viết trên giấy màu hồng, màu đỏ).

Câu 1406:
Thôi tra:  ("thôi": đòi; "tra": xét hỏi) đòi lên để xét hỏi.

Câu 1407:
Sai nha:  chỉ bọn thông lại và lính lệ ở các phủ huyện.

Câu 1408:
Sân hoa:  sân trước phủ đường. Chữ "hoa" dùng cho đẹp lời.

Câu 1409:
Mặt sắt:  do chữ "thiết diện" dịch ra, chỉ vẻ mặt oai nghiêm của ông quan chính trực.

Câu 1409:
Đen sì:  hai chữ này thêm vào để đi với chữ sắt và cũng để hợp vần, chứ thực ra mặt ông quan đâu có đen đến như vậy.

Câu 1410:
Lập nghiêm:  làm ra vẻ oai nghiêm.

Câu 1411:
Gã kia:  chỉ Thúc sinh.

Câu 1412:
Con người:  chỉ Thuý Kiều.

Câu 1412:
Đong đưa:  trai lơ, không đứng đắn.

Câu 1413:
Hoa thải hương thừa:  ý nói đã không còn quí giá gì nữa, thứ con gái ở thanh lâu, đổ của thừa bỏ đi.

Câu 1414:
Con đen:  đây chỉ những người khơ khạo, không có con mắt tinh đời (xem thêm câu 839).

Câu 1415:
Nguyên đơn:  bên đi kiện.

Phép công chiếu án luận vào,

Có hai đường ấy, muốn sao mặc mình:

Một là cứ phép gia hình,

1420    Một là lại cứ lầu xanh phó về!

Nàng rằng: "Đã quyết một bề,

Nhện này vương lấy tơ kia mấy lần!

Đục trong thân cũng là thân,

Yếu thơ, vâng chịu trước sân lôi đình."

1425    Dạy rằng: "Cứ phép gia hình!

Ba cây chập lại một cành mẫu đơn.

Phận đành chi dám kêu oan,

Đào hoen quẹn má, liễu tan tác mày.

Một sân lầm cát đã đầy,

1430    Gương lờ nước thuỷ, mai gầy vóc sương.

Nghĩ tình chàng Thúc mà thương,

Nẻo xa trông thấy, lòng càng xót xa.

Khóc rằng: "Oan khốc vì ta,

Có nghe mình trước, chớ đà lụy sau.

1435    Cạn lòng, sinh mới nghĩ sâu,

Để ai trăng tủi hoa sầu vì ai?

Phủ đường nghe thoảng vào tai,

Động lòng, lại gạn đến lời riêng tây.

Sụt sùi, chàng mới thưa ngay,

1440    Đầu đuôi kể sự ngày ngày cầu thân:

---

Chú Thích:




Câu 1417:
Chiếu án:  cứ theo bản án mà định tội.

Câu 1419:
Gia hình:  áp dụng hình phạt đối với kẻ có tội.

Câu 1426:
Ba cây:  ba thứ đồ làm bằng gỗ để gông cùm kẻ có tội, do chữ tam mộc trong Hán thư mà dịch ra: "nữu" (cái khoá tay), "già" (cái gông cổ) và "giới" (cái cùm chân).

Câu 1426:
Cành mẫu đơn:  ví với người con gái đẹp, đây chỉ Thuý Kiều. Cả câu ý nói đem đồ gông cùm ra làm tội Thuý Kiều.

Câu 1428:
Hoen quẹn:  ý nói nước mắt làm hoen cả má phấn.

Câu 1428:
Tan tác:  rã rời tả tơi.
  Cả câu ý nói Thuý Kiều khóc lóc nước mắt giàn giụa làm hoen ố cả má phấn và lông mày nhíu cong lại vì đau đớn như muốn tả tơi rã rời.

Câu 1429:
Lầm cát:  ý nói nàng Kiều chịu hình phạt ở giữa sân, thân đầy cát bẩn thỉu.

Câu 1430:
Gương lờ... mai gầy:  cả câu ý nói đau đớn đến nỗi mặt nguyên sáng như gương mà nay mờ sạm hẳn đi, thân hình nguyên đẹp như cây mai mà bây giờ gầy như vóc sương; tả vẻ tiều tuỵ của Thuý Kiều sau khi bị đánh đập.

Câu 1433:
Oan khốc:  bị oan ức một cách thảm khốc.

Câu 1434:
Lời trước:  tức là lời Thuý Kiều nói trước với Thúc sinh:
  "Chút e bên thú bên tòng dễ đâu" và "Trăm điều ngang ngửa vì tôi, thân sau ai chịu tội trời ấy cho".

Câu 1434:
Luỵ sau:  để luỵ về sau cho Thúy Kiều.

Câu 1436:
Để ai:  để nàng Kiều.

Câu 1436:
Vì ai:  vì Thúc sinh.

Câu 1436:
Trăng tủi hoa sầu:  ("trăng hoa": đây chỉ nhan sắc người con gái) ý nói Thuý Kiều phải chịu cảnh tủi sầu nhục nhã.

Câu 1437:
Phủ đường:  đây chỉ quan phủ.

Câu 1438:
Động lòng:  động lòng thương.

Câu 1440:
Cầu thân:  tìm cách làm quen, làm thân thiết, xin kết duyên vợ chồng.

"Nàng đà tính hết xa gần.

Từ xưa nàng đã biết thân có rày!

Tại tôi xứng lấy một tay,

Để nàng cho đến nỗi này vì tôi."

1445    Nghe lời nói, cũng thương lời,

Dẹp uy mới dạy mở bài giải vi.

Rằng: "Như hẳn có thế thì,

Trăng hoa song cũng thị phi biết điều!"

Sinh rằng: "Chút phận bọt bèo,

1450    Theo đòi cũng vả ít nhiều bút nghiên."

Cười rằng: "Đã thế thì nên,

Mộc già hãy thử một thiên, trình nghề."

Nàng vâng cất bút tay đề,

Tiên hoa trình trước án phê, xem tường.

1455    Khen rằng: "Giá lợt Thịnh Đường,

Tài này sắc ấy nghìn vàng chưa cân!

Thật là tài tử giai nhân,

Châu Trần, còn có Châu Trần nào hơn!

Thôi đừng rước dữ, cưu hờn,

1460    Làm chi lỡ nhịp cho đờn ngang cung.

Đã đưa đến trước cửa công,

Ngoài thì là lý, song trong là tình.

Dâu con trong đạo gia đình,

Thôi thì dẹp nỗi bất bình là xong!"

---

Chú Thích:




Câu 1443:
Hứng lấy:  nhận lấy trách nhiệm. Thúc sinh đã từng nói:
  "Đường xa chớ ngại Ngô Lào, trăm điều hãy cứ trông vào một ta".

Câu 1446:
Giải vi:  mở vòng vây, ý nói không buộc tội Thuý Kiều nữa.

Câu 1448:
Trăng hoa:  đây chỉ Thuý Kiều tuy ở lầu xanh quen thói trăng hoa.

Câu 1448:
Thị phi:  phải trái, điều phải điều trái.

Câu 1449:
Bọt bèo:  ý nói thân phận hèn mọn như bọt nước cánh bèo trôi nổi theo dòng nước.

Câu 1450:
Bút nghiên:  ý nói có học hành, có biết chữ nghĩa.

Câu 1452:
Mộc già:  cái gông bằng gỗ. Quan phủ ra đề là "Cái gông" để Thuý Kiều vịnh.

Câu 1452:
Trình nghề:  trình bày tài nghệ của mình.

Câu 1454:
Tiên hoa:  tờ giấy hoa tiên dùng để viết thơ.

Câu 1454:
Án phê:  bàn nhỏ bày trước mặt quan để phê công văn giấy tờ.

Câu 1455:
Thịnh Đường:  thời kỳ thịnh trị của nhà Đường. Lịch sử văn học đời Đường (618-907) chia ra làm bốn thời kỳ: Sơ Đường (618-713), Thịnh Đường (713-766), Trung Đường (766-835), Văn Đường (835-907). Cũng có sách chia ra làm ba thời kỳ: Sơ Đường, Thịnh Đường và Văn Đường.
  Thơ Đường vốn đã hay àm trong thời Thịnh Đường lại là hay hơn cả, thế mà thơ của Thuý Kiều còn làm lợt (mà nhạt) cả đi.

Câu 1458:
Châu Trần:  họ Châu và họ Trần. Hai họ ngày xưa ở tỉnh Giang Tô vẫn đời đời làm thông gia với nhau nên về sau người ta dùng Châu Trần để nói việc hôn nhân.

Câu 1459:
Rước dữ cưu hờn:  mua rước điều dữ vào mình, cưu mang lấy sự hờn giận vào mình.

Câu 1460:
Lỡ nhịp... ngang cung:  cả câu ý nói đừng để lỡ dịp tốt hoà giải khiến cuộc nhân duyên bị ngăn trở, bị ngang trái.

Câu 1464:
Bất bình:  không bằng lòng.

1465    Kíp truyền sắm sửa lễ công,

Kiệu hoa cất gió, đuốc hồng ruổi sao.

Bày hàng cổ vũ xôn xao,

Song song đưa tới trướng đào sánh đôi.

Thương vì hạnh, trọng vì tài.

1470    Thúc ông thôi cũng dẹp lời phong ba.

Huệ hương sực nức một nhà,

Từng cay đắng, lại mặn mà hơn xưa.

Mảng vui rượu sớm cờ trưa,

Đào đà phai thắm, sen vừa nảy xanh.

1475    Trướng hồ vắng vẻ đêm thanh,

E tình nàng mới bày tình riêng chung:

Phận bồ từ vẹn chữ tòng,

Đổi thay nhạn cá đã cùng đầy niên.

Tin nhà ngày một vắng tin,

1480    Mặn tình cát luỹ, lạt tình tao khang.

Nghĩ ra thật cũng nên dường,

Tăm hơi ai kẻ giữ giàng cho ta?

Trộm nghe kẻ lớn trong nhà,

Ở trong khuôn phép, nói ra mối giường.

1485    E hay những dạ phi thường,

Dễ dò rốn bể, khôn lường đáy sông!

Mà ta suốt một năm ròng,

Thế nào cũng chẳng dấu xong được nào.

---

Chú Thích:




Câu 1465:
Kíp truyền:  vội ra lệnh cho sai nha.

Câu 1466:
Kiệu hoa cất gió:  kiệu hoa nhấc lên đi mau như gió.

Câu 1466:
Đuốc hồng ruổi sao:  đuốc thắp sáng hồng cầm đi mau như đuổi theo sao.

Câu 1467:
Cổ xuý:  ("cổ": trống, "xuý": kèn, sáo) đánh trống thổi sáo, nói chung là âm nhạc.
  Đoạn này Tản Đà có nhận xét như sau: "Trở lên bốn câu đây, ngờ không đúng với sự tình lúc đó. Như quan phủ có rộng lượng thời tha cho đã là tốt; không lẽ lại vì những kẻ bị kiện mà làm lễ cưới hộ cho họ. Huống "phủ đường" đó, một ông quan "mặt sắt" đâu có "kíp truyền" nhảm như thế?... Cho nên theo ngụ ý riêng nghĩ, bốn câu này chỉ nên cắt bỏ..."
  Lời nhận xét của Tản Đà là đúng nhưng Nguyễn Du đã theo nguyên truyện mà viết như vậy.
  Nguyên truyện: "Tri phủ hựu khiếu tả hữu tu thái kỳ cổ nhạc, hoa hồng hỉ kiệu, song song tống hồi Thúc trạch" (Quan phủ lại sai lính sắm sửa cờ vẽ, ban nhạc, đèn hoa và kiệu cưới, tiễn vợ chồng Thúc sinh về tận nhà).
  Đoạn này, Tô Nam Nguyễn Đình Diệm

Câu 1470:
Phong ba:  (gió-sóng) ý nói cơn giận giữ mạnh như sóng gió ầm ầm nổi lên.

Câu 1471:
Huệ lan:  hai thứ hoa thơm, đây ý nói vợ chồng Thúc sinh - Thuý Kiều lại được sum họp một nhà vui vẻ. Bản LVĐ 66 và 71 chép là "Huệ hương".

Câu 1472:
Mặn mà:  đắm thắm.

Câu 1473:
Mảng vui:  mải vui, những vuị.. mà quên đi mọi việc khác.

Câu 1474:
Đào đà phai thắm:  ý nói mùa xuân đã qua.

Câu 1474:
Sen vừa nảy xanh:  ý nói mùa hè đã sang.

Câu 1475:
Trướng hồ:  vách bằng giấy lấy hồ dán thành; đây chỉ chỗ phòng the.

Câu 1476:
E tình:  có sự e ngại trong lòng. Thuý Kiều nghĩ đến vợ cả của Thúc sinh là Hoạn thư ma lòng những e ngại.

Câu 1477:
Phận bồ:  phận của kẻ yếu như cây bồ liễu phải sống nhờ vào cây lớn hơn.

Câu 1477:
Chữ tòng:  chữ tòng phu, chỉ người con gái lấy chồng phải theo chồng.

Câu 1478:
Nhạn yến:  ("nhạn": ngỗng trời) chim nhạn về mùa thu, chim yến về mùa xuân. Cả câu ý nói chim nhạn chim yến đã đổi thay nhau báo hiệu mùa nọ qua mùa kia đến, thấm thoắt đã hơn nửa năm rồi.

Câu 1480:
Cát luỹ:  ("cát": dây sắn, "luỹ": cây leo) thứ dây leo, chỉ người vợ lẽ.

Câu 1480:
Tao khang:  ("tao": bã rượu, "khang": cám gạo) chỉ người vợ cả lấy từ lúc còn nghèo túng, chưa làm nên. Chữ này nguyên ở lời Tống Hoằng, đời nhà Hán. Vua Quang Vũ có người chị gái mới goá chồng muốn gả cho Tống Hoằng. Hoằng thưa rằng: "Tao khang chi thế bất khả hạ đường" (vợ từ hồi ăn bỗng cám với nhau không thể cho xuống nhà dưới được). Vua biết ý vậy rồi thôi.

Câu 1480:
Tình tao khang:  Kiều Oánh Mậu đổi là "nguyền tao khang" cho đúng nhưng vần chữ "tình" nghe thuận hơn. Ta vẫn thường nói "tình" vợ chồng chứ không ai nói "nguyền" vợ chồng.

Câu 1485:
Phi thường:  khác thường.

Câu 1486:
Rốn bể:  chỗ sâu ở dưới biển, đáy biển.

Bấy chầy chưa tỏ tiêu hao,

1490    Hoặc là trong có làm sao chăng là?

Xin chàng liệu kíp lại nhà,

Trước là đẹp ý, sau ta biết tình.

Đêm ngày giữ mực dấu quanh,

Rày lần mai lữa như hình chưa thông!"

1495    Nghe lời khuyên nhủ thong dong,

Định lòng Sinh mới quyết tình hồi trang.

Rạng ra gửi đến xuân đài,

Thúc ông cũng vội giục chàng ninh gia.

Tiễn đưa một chén quan hà,

1500    Xuân đình thoắt đã dọn ra Cao đình.

Sông Tần một dải xanh xanh,

Loi thoi bờ liễu mấy cành Dương quan.

Cầm tay dài ngắn thở than,

Chia phôi ngừng chén, hợp tan nghẹn lời.

1505    Nàng rằng: "Non nước xa khơi,

Sao cho trong ấm thì ngoài mới êm.

Dễ loà yếm thắm trôn kim,

Làm chi cho mắt bắt chim khó lòng.

Đôi ta chút nghĩa đèo bòng,

1510    Đến nhà trước liệu nói sòng cho minh.

Dù khi mưa gió bất tình,

Lớn ra uy lớn, tôi đành phận tôi.

---

Chú Thích:




Câu 1489:
Tiêu hao:  tin tức, tăm hơi.

Câu 1491:
Liệu kíp:  tính định sớm (lại nhà).

Câu 1493:
Giữ mực:  giữ trong mức độ, giữ không quá giới hạn, chỉ cứ ở trong vòng.

Câu 1494:
Rày lần mai lữa:  cứ để kéo dài ngày này qua ngày khác.

Câu 1494:
Thông:  xong xuôi; chưa thông: chưa giải quyết được cho êm xuôi, vẫn còn bị vướng mắc.

Câu 1496:
Hồi trang:  ("hồi": về, "trang": đồ dùng, quần áo) sửa soạn đồ dùng quần áo để về nhà (thăm Hoạn thư).

Câu 1497:
Rạng:  rạng sáng, mới tang tảng sáng.

Câu 1497:
Xuân đường:  cha. Xem chú thích câu 534, 1292.

Câu 1497:
Gửi:  trình với ai việc gì đó có vẻ cung kính như đi thưa về gửi.

Câu 1498:
Ninh gia:  ("ninh": về thăm, "gia": nhà) về thăm nhà.

Câu 1499:
Quan hà:  ("quan": cửa ải, "hà": sông) ý nói đường đi xa xôi cách trở.
  "Chén quan hà": chén rượu đưa tiễn người đi xa.

Câu 1500:
Xuân đình:  đây chỉ chỗ sân nhà, nơi Thuý Kiều đưa tiễn Thúc sinh.

Câu 1500:
Thoắt:  vội, chỉ trong một lát thôi. Thuý Kiều và Thúc sinh không lưu luyến nhau được nữa. Theo nguyên truyện thì lúc ấy có Thúc ông và các bạn thân đến tiễn. Thuý Kiều phải đứng sau tấm bình phong ở sân nhà không dám ra.
  Thúc sinh chỉ nói được một câu tạm biệt rồi chào phụ thân và các bạn. Chàng lên ngựa đi ra sông Hoàng Hà để đáp thuyền sang huyện Vô Tích.

Câu 1500:
Dạo ra Cao đình:  đây là nói Thúc sinh đi ngựa ra chỗ bến đò nên Nguyễn Du thay vì tả sông Hoàng Hà, đã nói đến sông Tần.

Câu 1500:
Cao đình:  nơi tiễn biệt nhau. Bản BK-TTK có ghi thêm câu cổ thi: Cao đình tương biệt xứ (chỗ biệt nhau ở Cao đình).
  Nguyên truyện để cho Thúc sinh và Thuý Kiều tâm sự với nhau trong phòng, tối hôm trước ngày đưa tiễn.
  Nguyễn Du ngược lại đã để cho Thuý Kiều tiễn chân Thúc sinh ra đến tận Cao đình và còn để hai vợ chồng quyến luyến dặn dò nhau lúc chia tay.
  "Cầm tay dài ngắn thở than,
  Chia phôi ngừng chén, hợp tan nghẹn lời"
  Ở đoạn này Nguyễn Du đã cho cô Kiều nói dài dòng tới 14 câu.

Câu 1502:
Loi thoi:  cành liễu dài ngắn không bằng nhau.

Câu 1502:
Dương quan:  tên một cửa ải ở tỉnh Cam Túc (Trung Quốc). Thơ Vương Duy có câu: "Khuyến quân cánh tận nhất bôi tửu, tây xuất Dương quan vô cố nhân" = khuyên chàng cạn chén rượu mời, Dương quan ra khỏi vắng người bạn xưa".

Câu 1507:
Dễ loà yếm thắm trôn kim:  tục ngữ có câu: Loà được yếm thắm, khó loà được trôn kim, ý nói cái yếm thắm tuy là màu đỏ nhưng có khi vô ý cũng không biết, cái trôn kim tuy rằng nhỏ nhưng nhìn kỹ thì cũng nhận ra. Đây ý nói việc Thúc sinh lấy vợ lẽ làm sao mà giấu cho được một khi Hoạn thư để tâm theo dõi.

Câu 1508:
Bưng mắt bắt chim:  mở mắt còn khó bắt được chim huống là bưng mắt, đây ý nói khó lòng mà làm được, mà giấu được.

Câu 1509:
Đèo bòng:  dan díu, vương vít mối tình với nhau.

Câu 1510:
Nói sòng:  nói thẳng ra tất cả sự thực.

Câu 1511:
Bất tình:  bất ngờ.

Hơn điều giấu ngược giấu xuôi,

Lại mang những việc tày trời đến sau.

1515    Thương nhau xin nhớ lời nhau,

Năm chầy cũng chẳng đi đâu mà chầy!

Chén đưa nhớ bữa hôm nay,

Chén mừng xin đợi đêm này năm sau!"

Người lên ngựa, kẻ chia bào,

1520    Rừng phong, thu đã nhuốm màu quan san.

Dặm hồng bụi cuốn chinh an,

Trông người đã khuất mấy ngàn dâu xanh.

Người về chiếc bóng năm canh,

Kẻ đi muôn dặm một mình xa xôi.

1525    Vầng trăng ai xẻ làm đôi,

Nửa in gối chiếc, nửa soi dặm dài.

Kể chi những nỗi dọc đường.

Buồng trong, này nỗi chủ trương ở nhà.

Vốn dòng họ Hoạn danh gia,

1530    Con quan Lại bộ tên là Hoạn thư.

Duyên Đằng thuận nẻo gió đưa,

Cùng chàng kết tóc xe tơ những ngày

Ở ăn thì nết cũng hay,

Nói điều dàm buộc thì tay cũng già.

1535    Từ nghe vườn mới thêm hoa,

Miệng người đã lắm, tin nhà thì không.

---

Chú Thích:




Câu 1518:
Ngày này:  Thúc sinh và Thuý Kiều chia tay nhau lúc sáng sớm nên bản BK-TTK đã chép là "ngày này". Nếu chép là "đêm" như bản LVĐ thì đúng với nguyên truyện: Hai vợ chồng uống rượu chia tay nhau vào đêm hôm trước.

Câu 1519:
Chia bào:  buông tay ra, không níu áo nữa.

Câu 1520:
Rừng phong:  cây phong ở bên Trung Quốc có vùng mọc thành rừng, mùa thu có sương lá đỏ tươi khắp cành.

Câu 1520:
Màu quan san:  ("quan": cửa ải, "san": núi non) màu của lá cây phong đỏ nơi núi rừng cửa ải, nơi xa xôi cách biệt. Màu ấy gợi cho ta cảnh ly biệt vẫn thường diễn ra vào mùa thu.

Câu 1521:
Chinh an:  ("chinh": đi xa, "an": cái yên ngựa) cái yên ngựa của người đi xa.

Câu 1521:
Dặm trường:  dặm dài, đường xa.

Câu 1528:
Chủ trương:  đứng đầu trông nom một việc gì.

Câu 1529:
Danh gia:  nhà có danh tiếng.

Câu 1531:
Duyên Đằng:  duyên may mắn. Vương Bột đời Đường đi thăm cha làm quan ở đất Giao Chỉ, tối hôm trước thuyền còn ở ghềnh Mã Dương nay thuộc tỉnh An Huy mà nhờ thuận gió; sáng hôm sau đã tới Đằng vương các kịp dự yến và làm một bài văn nổi tiếng là "Đằng vương các tự".
Gác Đằng vương do Đằng vương Nguyên Anh cho xây ở trên cửa sông Chương Giang thuộc tỉnh Giang Tây. Thơ Tô Thức đời Tống có câu: Thời lai phong tống Đằng vương các = thời vận đến, gió đưa tới gác vua Đằng.

Câu 1532:
Xe tơ:  xe duyên vợ chồng. Do chữ "chỉ hồng", xem chú thích câu 333.

Câu 1535:
Vườn mới thêm hoa:  nói Thúc sinh mới lấy vợ lẽ.

1585    Khen cho những miệng dông tiện,

Bướm ong lại đặt những lời nọ kia!

Thiếp dù bụng chẳng hay suy,

Đã dơ bụng nghĩ, lại bia miệng cười!"

Thấy lời thủng thỉnh như chơi,

1590    Thuận lời chàng cũng nói xuôi đỡ đòn,

Những là cười phấn cợt son,

Đèn khuya chong bóng, trăng tròn sánh vai,

Non quê thuần hức bén mùi,

Giếng vàng đã khổn một vài lá ngô.

1595    Chạnh niềm nhớ cảnh giang hồ,

Một niềm quan tái, mấy mùa gió trăng.

Tình riêng chưa dám rỉ răng,

Tiểu thư trước đã liệu chừng nhủ qua:

"Cách năm mây bạc xa xa,

1600    Lâm Truy cũng phải tính mà thần hôn."

Được lời như mở tấc son,

Vó câu thẳng ruổi nước non quê người.

Long lanh đáy nước in trời,

Thành xây khói biếc, non phơi bóng vàng.

1605    Roi câu vừa gióng dặm dái,

Xe hương nàng đã thuận đường quy ninh,

Thưa nhà huyên hết mọi tình,

Nỗi chàng ở bạc, nỗi mình chịu đen.

---

Chú Thích:




Câu 1585:
Dông dài:  đặt bày ra, thêu dệt ra.

Câu 1586:
Bướm ong:  ý nói đến những chuyện chơi bời, trai gái.

Câu 1588:
Bia miệng cười:  để tiếng xấu cho người ta chê cười.

Câu 1590:
Đỡ đòn:  đỡ cho khỏi bị đánh, ý nói lảng đi cho qua việc.

Câu 1591:
Cười phấn cợt son:  cười cợt phấn son, ý nói Thúc sinh tìm mọi cách để làm cho Hoạn thư vui vẻ.

Câu 1593:
Thuần hức:  ("thuần": loài thuỷ quì, tức loài sen thường mọc ơ ao hồ vùng Giang Nam. Loại mọc ở Tây Hồ rất nổi danh; "hức": tên một loại cá như cá lư) chữ này thuộc điển thuần lư. Trương hàn ở đất Ngô Quận đời Tấn. Ông sang đất Lạc làm quan rồi một buổi gió thu bắt đầu thổi, ông nhớ tới quê nhà, liền bỏ quan mà về. Bạch cư Dị mới có thơ rằng:
  "Thu phong nhất trợ lô ngư khoái, Trương Hàn dao đầu hoán bất hồi" = Gió thu thổi, nhớ tới một gắp đũa gỏi cá lô, Trương Hán quyết lắc đầu, gọi cũng không quay trở lại.
  Ở đây vì chữ thứ tư thuộc thanh trắc nên Nguyễn Du đã đổi "thuần lư" thành "thuần hức".

Câu 1594:
Lá ngô:  lá cây ngô đồng. Cả câu tả cảnh mới sang thu, có một vài chiếc lá cây ngô đồng úa vàng đã rụng vào giếng nước.

Câu 1595:
Giang hồ:  sông hồ, đây chỉ cảnh cách biệt xa xôi khi Thúc sinh nhớ đến Thuý Kiều.

Câu 1596:
Quan tái:  cửa ải. "Màu quan tái": cũng như màu quan san, ý nói màu sắc cảnh vật về mùa thu đã gợi mối sầu ly biệt.

Câu 1599:
Mây bạc:  do chữ "bạch vân" dịch ra. Địch Nhân Kiệt đời Đường đi làm quan ở Tinh Châu, xa cha mẹ ở tận Hà Dương. Một hôm Nhân Kiệt lên núi Thái Hàng thấy một đám mây trắng bảo với người tả hữu rằng: "Nhà cha mẹ ta ở dưới đám mây ấy". Sau mây trắng được dùng để chỉ lòng nhớ cha mẹ.
  Cả câu ý nói cách xa cha mẹ đã gần cả năm rồi.

Câu 1600:
Thần hôn:  sớm tối. Do câu "thần hôn định tỉnh" = sớm tối săn sóc hầu hạ cha mẹ.

Câu 1601:
Tấc son:  tấm lòng son, đây chỉ tấc lòng.

Câu 1602:
Vó câu:  vó ngựa.

Câu 1605:
Roi câu:  cái roi để đánh con ngựa thúc cho nó đi mau.

Câu 1605:
Vừa gióng:  vừa mới cho chạy đều.

Câu 1606:
Qui ninh:  về nhà cha mẹ.

Nghĩ rằng: "giận ghẻ hờn ghen,

1610    Xấu chàng mà có ai khen chi mình!

Vậy nên ngảnh mặt làm thinh,

Mưu cao vốn đã rắp ranh những ngày,

Lâm Truy đường bộ tháng chầy,

Mà đường hải đạo sang ngay thì gần.

1615    Dọn thuyền lựa mặt gia nhân,

Hãy đem dây thắm buộc chân nàng về.

Làm cho, cho mệt, cho mê,

Làm cho đau đớn, ê tòng cho coi!

Trước cho bõ ghét những người,

1620    Sau cho để một tiếng cười về sau!"

Phu nhân khen chước rất mầu,

Chiều con, mới dạy mặc dầu ra tay.

Sửa sang buồm gió lèo mây,

Khuyển Ưng lại chọn một vài côn quang.

1625    Dặn dò hết các mọi đường,

Thuận phong một lá vượt sang bến Tề.

Nàng từ chiếc bóng song the,

Đường kia nỗi nọ như chia mối sầu.

Bóng dâu đã xế ngang đầu,

1630    Biết đâu ấm lạnh, biết đâu ngọt bùi.

Tóc thề đã chấm quanh vai,

Nào người non nước, nào người sắt son?

---

Chú Thích:




Câu 1609:
Ngứa ghẻ hờn ghen:  ý nói hờn ghen như ngứa ghẻ, gãi chừng nào lại ngứa thêm chừng ấy, cũng như sự hờn giận nghen tuông càng nghĩ đến lại càng tăng thêm, không sao dập tắt đi được.

Câu 1614:
Hải đạo:  đường biển.

Câu 1615:
Gia nhân:  kẻ ăn ở trong nhà.

Câu 1618:
Ê chề:  đau đớn đến tái tê cả tinh thần, xấu hổ cả mặt mũi.

Câu 1621:
Phu nhân:  vợ của vị quan chức lớn. Đây chỉ Hoạn phu nhân, vợ của Quan Lại bộ Thượng thư.

Câu 1623:
Buồm gió lèo mây:  cánh buồm và dây lèo, dây lái ý nói đi mau như gió, như mây.

Câu 1624:
Khuyển Ưng:  chó săn và chim cắt. Trong chuyện hai chữ ấy được dùng để chỉ hai tên đày tớ đắc lực của Hoạn thư, sai đi bắt Thúy Kiều.

Câu 1624:
Côn quang:  gậy gộc, ý nói đến bọn du côn, côn đồ.

Câu 1626:
Thuận phong:  xuôi theo chiều gió.

Câu 1626:
Một lá:  một lá buồm.

Câu 1626:
Biển Tề:  Thuý Kiều ở Lâm Truy thuộc về phần đất nước Tề.

Câu 1627:
Song the:  cửa sổ có căng bức màn the.

Câu 1629:
Bóng dâu:  ý nói cha mẹ đã già rồi. Xem chú thích câu 1254.

Câu 1630:
Ấm lạnh:  ý Thuý Kiều lo lắng cho cha mẹ ở nhà không biết có được mạnh khoẻ không. Xem chú thích câu 918.

Câu 1630:
Ngọt bùi:  ý Thuý Kiều lo cho cha mẹ ở nhà không biết có được phụng dưỡng đầy đủ không. Xem chú thích câu 1258

Câu 1631:
Tóc thề:  tóc cắt lúc thề nguyền với Kim Trọng.

Câu 1632:
Lời sắt son:  lời thề chung thuỷ với nhau như son không thể phai, như sắt không thể hỏng.