Trích đoạn: Quynhnguyen

Cám ơn Bác Lá đã Welcome Q.Q cũng chỉ mới tập tành làm quen với Thơ Đường...nên còn chưa biết được như Bác.Tiện đây cũng cám ơn Anh TMH đã giả thích.Nhưng thú thật Q cũng chưa hiểu lắm.Thế nào là "ép vận "??? Còn thế nào là "lạc vận "??? Vậy mong các bậc tiền bối giải thích cho Q hiểu....Cám ơn nhiều

Thân chào ThuyAnh và QuynhNguyen,

Không có gì đáng gọi là "mất sự yên tỉnh" hay "xáo trộn" trang thơ. Các bạn không nên thắc mắc về những cái vặt vảnh ấy nữa mất vui, mất sự thân mật.
Sau đây là bài tôi soạn để trả lời QuynhNguyen:

Thân chào bạn QN,

Bạn nên chịu khó đọc bài Kỹ thuật thơ hiện đại của sis VDN tải về.
Có thì giờ đọc kỷ hết càng hay.
Ðây tôi chỉ trích dẫn từng đoạn nhỏ liên hệ đến những cái chúng ta vừa đề cập đến:

Ðoạn 1. CÁCH HỢP VẬN

Nguyên tắc : vần bằng hợp với vần bằng, vần trắc hợp với vần trắc. (Trong âm nhạc, bằng có thể hợp vận với trắc, thí dụ: nhà hợp vận với nhá).

Âm vận : Cách hợp vận trong thơ không có căn bản ngữ âm (phonetics) nào cả, ở đây tôi chỉ dựa theo cách hợp vận cổ truyền mà phân biệt như sau.

Âm vận có 2 loại toàn vận và bán vận.

Toàn vận : 2 từ chỉ khác nhau về phụ âm đầu. Thí dụ: a) tình, mình, khinh, linh. b) ta, mà, la, tha.

Bán vận : 2 từ khác nhau trong nguyên âm hay trong nguyên âm và phụ âm cuối.

A.- Bán vận trong nguyên âm : Những âm họp thành nhóm sau đây hợp vận với nhau:

1/ a, ă, â, o, ơ, ô, u, ư, oa, ua, ưa. Thí dụ: a) tha, mo, lu, thư, thoa, qùa, cua, thưa. b) lạ, thố, thụ, thóa, qụa, thủa, thửa, lựa. c) chang, rằng, nằm, lầm. d) thôn, mun,

2/ i, e, ê, oe, ue, uê, uy. Thí dụ: a) thi, me, ve, que, quy. b) thí, lẹ, thế, nhuệ. c) thịt, khét, chết. d) em, quen, đêm.

3/ ai, ay, ây, oi, ôi, ơi, oai, ui, ưi, ươi, uôi. Thí dụ: a) thai, chay, khoai, mòi, thôi, lơi, thui, người, nguôi. b) thái, cậy, mọi, đổi, củi, ngửi, lưới, đuối. (LCR: theo đây thì "ngày" và "cười" cũng như "thời" và "ngây" trong hai bài của tôi, được xếp là hợp vận theo cách bán vận)

4/ i, uy, uya

5/ ia, uya.

6/ i, e, ê, iê, uyê. Thí dụ: a) tin, men, lên, thiên, thuyền. b) tịt, lét, tết, khiết, khuyết, tuyệt, tiếc, tích.

7/ a (+phụ âm), o (+phụ âm), ô (+phụ âm), u (+phụ âm), ư (+phụ âm), ươ (+phụ âm). Thí dụ: chang, trong, nung, lưng, chương, chuông; trọng, chúng, thượng, chuộng, nướng; nóc, được.

8/ oa (+phụ âm), uâ (+phụ âm), uô (+phụ âm). Thí dụ: a) loan, luân. b) thoát, khoác, luật, thuốc. c) loang, khuôn, chuông, khuân, khuâng.

9/ ao, âu.

10/ eo, oeo, êu, iêu, yêu, iu.

Tóm tắt, nguyên âm chia làm 2 nhóm chính có âm phân biệt: (a, ă, â, o, ô, ơ, u, ư ) và (i, y, e, ê) . Nếu 2 nhóm này mà hợp vận với nhau thì bằng cách bắc cầu từ âm nọ qua âm kia, thì bất cứ 2 âm (2 nguyên âm hay 2 nhóm nguyên âm trong một từ) nào cũng có thể hợp vận với nhau.

B. Bán vận trong nguyên âm và phụ âm cuối . Nguyên âm thì theo nguyên tắc trên. Phụ âm cuối có thể thay đổi như sau:

1/ c, ch, t, p. Thí dụ: lắc, trách, tát, chập.

2/ n, nh, m. Thí dụ: a) than, cành, chàm. B) cận, thánh, cám.
3/ n, ng. Thí dụ: a) than, thong, không, thằng. B) cận, thắng, cống.

Thơ tự do rất hợp với bán vận. Trong thể thơ này, vần hợp nhau chan chát (thí dụ: hình, tình) làm câu thơ kém hay. (LCR: như trước đây tôi đã nói theo ý riêng là : vần ăn chan chát thì có lúc nghe nhàm, kém hay, tương tự như một bản nhạc chỉ toàn những câu êm tai nối tiếp hoài hoài. Phải có sự thay đổi, bức phá... để rồi trở về đúng cái thật êm tai thì nghe mới đả)

Ðiều tối kỵ trong âm vận : dùng 2 chữ giống nhau trong 2 vần kế tiếp hay trong 3 câu lục bát kế tiếp, ngoại trừ trường hợp nhắc đi nhắc lại để nhấn mạnh. (Nguyên tắc chung là tránh điệp ngữ).

Những câu thơ lạc vận :

Thơ lạc vận có rất nhiều trong các tạp chí và Web sites, không tiện trích dẫn ra đây.

Thỉnh thoảng trong bài thơ có một hai chỗ lạc vận thì còn có thể bỏ qua. Chứ cả đoạn lạc vận thì bài thơ không còn giá trị.

Ngay cả những nhà thơ nổi tiếng cũng có những câu lạc vận, do vô tình hay cố ý. Thí dụ:

Từ ngày đàn rẽ đường tơ,
Sao tôi không biết hững hờ nàng đan .
Kéo dài một chiếc áo len ,
Tơ càng đứt mối, nàng càng nối dây.
Khánh ơi, còn hỏi gì anh?
Xưa tình đã vỡ, nay tình còn nguyên. (Thâm Tâm - Gửi T.T.Kh)

Buồm lên biển tím chênh vênh,
Một đêm gã bỏ tình nhân lại bờ.
Lòng qùy nhớ mặt trời xa,
Vào quán biển hỏi thăm người xa xưa (Phạm thiên Thư - Quán rượu ven biển)
Ðoạn 3. NỘI DUNG
1/ Dàn ý

Ít nhà thơ nào làm thơ có dàn bài (plan). Tuy nhiên, với những bài thơ có phân đoạn, hoặc thơ tự do, việc sắp xếp lại các câu thơ cho có trình tự hợp lý là điều cần thiết.

2/ Ý thơ

Bài thơ hay phải có ý thơ mới lạ. Mới lạ trong chi tiết, trong cách so sánh, cách liên tưởng... Ý thơ có thể rất tinh tế, sát với thực tế, nhưng cũng có thể rất cường điệu.
Tuy nhiên, điều kiện tiên quyết để có thể đánh giá một bài thơ là bài thơ phải có thể hiểu được. Vâng, không hiểu thì làm sao biết thơ hay ?

Chào thân ái,
LCR

Nhận xét :

Trong bài này về vần thì dùng các từ "toàn vận, bán vận, và lạc vận" và sự dung nạp, chấp nhận có phần khác hơn những điều ThuyAnh đưa ra.
Vậy QN cứ tùy nghi để chọn vần. Cũng như về định nghĩa của "thơ". Có cần phải chịu những sự ràng buộc nào đó thì mới được gọi là "thơ" chăng ?
Tôi thì chỉ nghĩ thực tế rằng : mục đích của những chỉ dẫn về "vần và niêm luật Bằng Trắc" là để giúp ta làm được những bài thơ nghe êm tai, không trúc trắc, mà khỏi mất công bỏ thì giờ ra để tự tìm tòi.
 
Và chúng ta cần xét kỷ hai trường hợp :
A/ thấy bài thơ bị sai những chỉ dẫn về "vần và niêm luật" là nên đánh "hỏng" ngay, không cần xem xét coi nó có đạt được hay không cái tính chất "nghe êm tai, không trúc trắc". Có nên vậy chăng?
B/ Vì có những bài thơ tuy bị sai những chỉ dẫn về "vần và niêm luật" nhưng vẫn đạt được sự kiện "nghe êm tai, không trúc trắc". Vậy ta phải làm sao? Ðúng ra chúng ta không nên hủy bỏ bài thơ ngay, mà phải xem xét lại để hủy bỏ hoặc tu chỉnh những sự chỉ dẫn thiếu sót sai lầm.
 
Tôi xin đưa ra vài ví dụ:
 
A/ có lần tôi làm tặng ông thầy dạy thơ tôi
 
GIÀ GÂN
 
Thoạt mới trông vào chẳng biết ai
Tới lui nhanh nhẹn tựa đương trai
Thọ trên bảy chục đời khen hiếm
Già chẳng ba chân trẻ phục tài
Nét bút nên tranh rồng quẫy sóng
Lời thơ ẩn ngọc phượng xuyên mây
Ðàn em còn đến nhờ khuyên dạy
Mới thấy già gân lắm chỗ xài !
VNN (Nouméa 13/11/00)
 
Ông thầy tôi cho rằng "mây" không ăn vần với "ai" nên bảo tôi sửa trước khi ổng họa. Tôi thì nghe vần như vậy là quá tốt và vì không tìm ra cách sửa hay hơn nên không sửa. Nên bài thơ đó đến nay thầy tôi vẫn không họa.
 
B/ Tuy nhiên trong số các bài thơ hay lưu truyền lại có bài :
 
HÀ TIỆN
 
Giàu thì ba bữa khó thì hai
Lần lữa cho qua tháng thiếu đầy
Nón đổi lá ngoài quần đổi ống
Dép thay da mặt túi thay quai
Dặn vợ có cà đừng gắp mắm
Bảo con bớt gạo bỏ thêm khoai
Thế gian mặc kẻ cười hà tiện
Ta chẳng phiền ai chẳng lụy ai.
Nguyễn Minh Triết
 
đọc nghe rất êm tai và suôn sẻ, dầu là chữ "đầy" đi với các vần "ai".
 
Và xin lưu ý tiếp là bài này lại sai Niêm từ câu thứ 5. Cũng như cả hai bài tiếp theo dưới đây, nếu ta áp dụng loại Niêm hiện được mọi vị tôn sư truyền dạy cho đệ tử.
 
ÐỘC TIỂU THANH KÝ
 
Tây Hồ mai uyển tẫn thành khư
Ðộc điếu song tiền nhất chỉ thư
Chi phấn hữu thần liên tử hậu
Văn chương vô mệnh lụy phần dư
Cổ kim hận sự thiên nan vấn
Phong vận kỳ oan ngã tự cư
Bất tri tam bách dư niên hậu
Thiên hạ hà nhân khấp Tố Như.
Nguyễn Du
 
DĨ HÒA VI QUÝ
 
Ở thế đừng tranh tiếng trượng phu
Làm chi cho có sự đôi co
Đây cậy đây khôn đây chẳng nhịn
Ðấy rằng đấy phải đấy không thua
Duật nọ hãy còn đua đến bạng
Lươn kia hầu dễ kém chi cò
Chữ rằng : Nhân dĩ hòa vi quý
Vô sự thì hơn khỏi phải lo.
Nguyễn Bỉnh Khiêm
 
Ông Nguyễn-Minh-Triết thì không được nổi danh lắm. Nhưng Nguyễn-Du và Nguyễn-Bỉnh-Khiêm thì là những đại thi hào  ai cũng biết tiếng.
 
Cả 3 bài đều đọc nghe êm tai, không có gì trúc trắc. Vậy, ta phải sửa luật lệ về Niêm, hay chỉ đánh rớt 3 bài thơ ấy ? cho rằng Nguyễn Du và Nguyễn Bỉnh Khiêm cũng làm thơ sai Niêm như những kẻ mới tập chơi thơ Ðường luật ?
 
Nếu về Niêm ta dùng định nghĩa là :
 
"Thơ bát cú Ðường luật là hai bài tứ tuyệt ráp lại"
 
 thì 3 bài trên đây đều không còn bị sai Niêm. Vì lẽ thơ Tứ Tuyệt có hai cách Niêm : một là Niêm xen kẻ, hai là Niêm với hai câu giữa giống nhau.
 
A/ Bài HÀ TIỆN gồm hai bài Tứ Tuyệt đều dùng Niêm với hai câu giữa giống nhau, nhưng bài trên dùng chữ Bằng ở vị trí thứ 2 câu đầu, còn bài dưới dùng chữ Trắc.
 
B/ Bài ÐỘC TIỂU THANH KÝ gồm hai bài Tứ Tuyệt, bài trên theo Niêm với hai câu giữa giống nhau, bài dưới dùng Niêm xen kẻ.
 
C/ Bài DĨ HÒA VI QUÝ gồm hai bài Tứ Tuyệt, bài trên theo Niêm xen kẻ, bài dưới theo Niêm với hai câu giữa giống nhau.
 
Nước ta chưa có Hàn Lâm Viện, nên mạn phép múa gậy vườn hoang chút chơi như trên.
 
Chào thân ái.
LCR