BẢN NHÁP THƠ ĐƯỜNG XƯỚNG-HỌA

Trích đoạn: lá chờ rơi

PAUL VALERY

C'est une erreur contraire à la nature de la poésie et qui lui serait même mortelle, que de prendre qu'à tout poème correspond un sens véritable, unique et conforme ou identique à quelque pensée de l'auteur.

Thật là một sự sai lầm phản lại tính chất của thơ và có thể giết chết nó, nếu ta cho rằng mỗi bài thơ chỉ tương ứng với một ý nghĩa đúng thật, độc nhất và phù hợp hay đồng nhất với một tư tưởng nào đó của tác giả mà thôi.

Ông nói thêm rằng :
Người ta gán cho thơ tôi nghĩa gì thì thơ tôi có nghĩa ấy. Mà nghĩa nào tôi định cho thơ tôi thì chỉ đúng với tôi thôi, không thể buộc ai phải thừa nhận.

Theo quan niệm trên của thi hào Paul Valéry, thì thơ là để cho mỗi người tự do hiểu lấy theo mỗi cách khác nhau, mà nhứt là không nên đề quyết là nó chỉ có một nghĩa riêng nào đó.

Vậy mọi người cứ hiểu theo cách hiểu của mình.

Các bạn thân mến,

Theo lời kêu réo của người Hùng, xin Hùn với các bạn vài ý kiến SGDG sau đây :
(SGDG = sans garanti du gouvernement = không có sự bảo đảm của nhà nước > ai nghe theo lỡ có gì thì rán chịu)

1/ Bớt những dấu chấm phết trong câu

Cùng một hướng với tư tưởng Paul Valéry nói trên, hiện có nhiều nhà thơ chủ trương không bỏ dấu chấm phết v.v. ở những nơi mà lời thơ cho phép phân đoạn nhiều cách, để có nhiều cách hiểu, để cho mọi độc giả tự do lựa chọn cách hiểu của mình.
Nhưng đây chỉ là một “sở thích” chứ không là luật lệ gì cả. Người muốn ghi đầy đủ các dấu chấm phết thì cứ tự do. Ai thích sao cứ làm vậy, không đâu hơn đâu kém.

2/ Thơ “thủ vĩ ngâm”

Trước khi nói về thơ “độc vận” hãy nói về loại thơ “thủ vĩ ngâm”. Tức là câu thứ nhứt (câu 1) và câu chót (câu 8) giống nhau, do đó hai câu ấy dùng chung một chữ vần.
Tuy là chỉ có một câu dùng ở hai nơi, nhưng theo Quách Tấn thì hai cái công dụng phải khác nhau : âm hưởng của câu thứ nhất khiến cho ta cảm thấy một cái gì khác hơn âm hưởng câu chót gây ra.
Ví dụ với bài sau đây của Hồ Xuân Hương :

KHÓC QUAN PHỦ VĨNH TƯỜNG

Trăm năm ông Phủ Vĩnh-Tường ơi
Tuổi chửa ba mươi cũng một đời
Chôn chặt văn chương ba thước đất
Ném tung hồ thỉ bốn phương trời
Nắm xương dưới ván chau mày khóc
Hòn máu trên tay mỉm miệng cười
Hăm bảy tháng trời là mấy chốc
Trăm năm ông Phủ Vĩnh-Tường ơi !
Hồ Xuân Hương

Câu thứ nhứt của bài ta nghe rõ ràng là kêu người chết để lên tiếng thở than thương tiếc.
Và câu chót như để cùng người chết nói lên lời vĩnh biệt !

Đúng phép thơ “thủ vĩ ngâm” là phải có điều kiện đó. Cùng một câu nhưng ở hai nơi phải có hai tác dụng, phải gây ra hai sự rung cảm khác nhau, chứ không phải chỉ đơn thuần hai câu có cái xác giống nhau là được.
Và phải chăng vì đó mà có người nói vắn tắt rằng : “vần” của câu 1 được phép giống với “vần” của câu 8 ? Định luật đó dường như không chính xác, bạn nào biết rành xin chỉ giúp.

3/ Thơ “điệp vận”
Ngoài trường hợp chính thống “thủ vĩ ngâm” nói trên, nếu có hai hay nhiều vần giống nhau thì đó là “điệp vận”. Dường như được cho phép nhưng bị đánh giá kém hơn. Bạn nào biết rõ xin góp ý.
Riêng phần tôi, vì cho rằng thơ có điệp vận là không mấy hay, nên nếu có họa thơ điệp vận thì tôi luôn xin phép để họa với một chữ vần khác, tránh điệp vận.

4/ Thơ “độc vận”
Nếu cả 5 vần cùng giống nhau thì đó là thơ “độc vận”.Ngôn từ đi theo vần bị hạn hẹp, khó viết thành bài thơ hay.
Tuy nhiên có những trường hợp mà sự “độc vận” lại là cần thiết khi ta phải nói hết mọi khía cạnh quan trọng của từ “vần” đó. Ví dụ như bài nói về sự “khôn hay dại” :

Thế sự đua nhau nói dại khôn
Biết đâu là dại biết đâu khôn ?
Khôn nghề cờ bạc là khôn dại
Dại chốn văn chương ấy dại khôn
Những kẻ nên khôn đều có dại
Làm người có dại mới nên khôn

.... v.v.tôi không nhớ đủ

Trong bài nầy những chữ “khôn” và “dại” là hoàn toàn cần thiết để diễn đạt chủ ý sâu sắc của bài, không thể thay thế với chữ khác được.
Tóm lại dùng thơ độc vận thì Xướng đã khó, Họa lại càng khó hơn nếu không muốn dùng lại những cụm từ đi theo vần của bài Xướng. Xin đọc thêm phần giải thích của bác Vũ Kim Thanh về việc nầy.
Phần tôi thì vì cái bồ chữ không mấy đủ dùng nên tôi chịu thua trước, không tìm họa thơ độc vận.

Nói chung, có những trường hợp ràng buộc ta phải dùng độc vận. Nhưng trong mọi trường hợp, thơ độc vận đều rất khó họa.

5/ Xướng-Họa thơ

Làm xong một bài thơ, sau khi khổ công tìm lời chọn ý, thì ai cũng có ít nhiều sự đắc ý, hài lòng, muốn đưa cho bạn (và mọi người) xem cho bỏ công đẽo gọt và cũng có chút để khoe đứa con tinh thần, giống hệt như những bà mẹ hãnh diện thích nghe được tiếng khen khi đang bồng một đứa con bụ bẩm khéo đẻ khéo nuôi.
Bài Xướng rất cần thuộc loại thơ được làm ra với nhiều công phu đó. Bài Xướng có hay thì mới thu hút được nhiều người Họa vì không ai thích làm một bài Họa hay, để nằm cạnh một bài Xướng dở. (Ở đây bắt buộc phải nói tới tiếng “hay” hay “dở”).

Vả lại trên nguyên tắc bài Họa khó làm hơn. Xướng thì tự do chọn vần, khi bí lối nầy ta tìm lối khác. Nhưng Họa thì phải dùng lại năm chữ “vần” của bài Xướng nên luôn phải làm việc trong điều kiện hạn hẹp.
Người Họa rất thường khi chỉ vì yêu bạn mà cố gắng làm ra bài Họa đáp ứng lời mời cho bạn mình được vui. Do đó nên trong sự thân mật nầy, kẻ Xướng người Họa đều có bổn phận phải cố gắng đưa ra những bài thơ hay, đẹp, vì sự giao tình cao quí của đôi bên.

Việc cố gắng viết ra một bài thơ hay còn có ích lợi rất lớn lao cho mỗi tác giả. Hãy nghĩ rằng sau nầy bạn được nổi tiếng. Nếu trong toàn bộ sưu tập thơ của bạn, mà có sự hiện hữu của quá nhiều bài thơ “dở” thì ắt bạn cũng hối tiếc lắm. Tiếc rằng sao hồi đó mình lại cẩu thả để tung ra những bài thơ kém cõi như thế !

Đi vào chi tiết một chút, xin nhắc lại là bài Họa chỉ cần lập lại 5 chữ vần (Bằng) của bài Xướng. Ba chữ Trắc ở cuối các câu 3, 5, 7 không cần phải lập lại. Không phải dùng lại ba chữ đó thì ta có thể phát huy tình ý, tư tưởng về mọi hướng, không bị gò bó như khi phải dùng lại ba chữ Trắc ấy. Trên cương vị của người “hướng dẫn” thì cần nói rõ như thế. Còn đã biết thế rồi mà bạn vẫn muốn dùng lại 3 chữ Trắc đó thì không có sự cấm cản nào cả.
Hiện có nhiều bạn, hoặc vì tánh lập dị, hoặc vì muốn thử thách với chính mình, hoặc vì một lý do khác chỉ có ông trời biết, rất thường có những bài Họa dùng luôn 3 chữ Trắc. Đó là bác Vũ Kim Thanh, bạn Kim Giang và một vài người nữa mà tôi không nhớ chắc nên không dám nêu ra. Nay lại thêm một bạn mới là Hồn Du Tử với bài Họa nêu nơi phía sau tiếp theo đây. Họa luôn 3 chữ Trắc đó mà bài Họa vẫn hay, vẫn đẹp, thì đáng cho điểm cao hơn những bài Họa hay, đẹp khác.

6/ Sửa thơ
Thông thường thơ nó có tính chất “ruột rà thân thiết” với tác giả nhiều hơn là Văn. Mà với Văn thì đã có câu nhận xét tâm lý rằng “Văn mình, vợ người”. Nói huỵch tẹt ra ý muốn nói của câu đó là : Văn mình lúc nào mình cũng thấy là hay hơn văn người khác, cũng như vợ người khác thì lúc nào mình cũng thấy sao họ dịu hiền dễ thương hơn mụ chằn nhà mình ! (Mặc kệ các bạn vui cảnh lứa đôi bị ngắt véo, Lá chỉ ngạo nghễ ngồi xem).
Sửa thơ bạn là động tới cái phần “ruột rà mật thiết” đó nên việc rất tế nhị. Ngoại trừ trường hợp các bạn mới tập tành, cần được chỉ bảo, đề nghị sửa đổi mọi thứ trong những bài thơ chỉ mới là “bài tập”. Còn khi mà bài thơ đã là một tác phẩm thì ta nên thận trọng vì nhiều lý do :

a- Như vừa nói, đối với những kẻ thực sự yêu thơ, thì những tác phẩm họ làm ra là tâm huyết, là ruột rà, là đứa con yêu của họ. Mỗi câu mỗi chữ đều được đắn đo cân nhắc trước khi đưa ra. Ta chỉ nên đề nghị sửa ở những nơi thực sự là “sơ sót” và những nơi mà sau khi sửa chắc chắn là bài thơ sẽ hay hơn, đẹp hơn. Ví dụ như lỗi về Bằng Trắc của niêm luật. Ví dụ như chỉ cần hoán chuyển vị trí của một vài chữ để có được một cặp đối đồng dạng, các từ đồng tự loại nằm đúng vị trí như nhau v.v.
b- khi cần thay thế với một chữ khác hẳn thì tốt nhứt là nên đưa ra như một ví dụ rồi mời tác giả theo ví dụ đó mà sửa đổi. Và câu nói cũng phải dự trù luôn trường hợp họ không muốn sửa đổi. Có như thế họ mới không cảm thấy bị cấy một vật lạ vào cơ thể.
c- những đề nghị sửa càng ít càng tốt, vì thơ văn cũng như lời nói, luôn mang màu sắc đặc thù của riêng tác giả. Sửa nhiều quá thì màu sắc của tác giả sẽ bị mất đi. Bài thơ có thể ít nhiều biến thành tác phẩm của người sửa. Và điều đó không tốt cho ai cả.

d- vả lại cá tính mỗi người mỗi khác, có người sau khi nghe thấy lời đề nghị “sửa” nhiều quá trên bài thơ của mình, rồi buồn tình hay ngao ngán gì đó mà bỏ cuộc luôn. Trái lại có những người khác vui vẻ tiếp nhận, sẵn sàng tự đưa mình vào khuôn phép, đầy nhiệt tâm yêu thơ, tinh thần phục thiện, ý chí học hỏi rất cao.