BỆNH MỤN MẶT
(Acne vulgaris)

Mụn mặt là kẻ thù của sắc đẹp. Một gương mặt đẹp, không may có vài cái mụn đo đỏ, cũng đã bớt phần kiều diễm. Khi mụn nhiều quá, thành sẹo chằng chịt trên mặt, có thể khiến ta đâm mất tự tín, buồn tủi, lánh đời. Thậm chí, có người thất vọng đến tự tử.

Nếu bạn táy máy nặn những cái mụn đo đỏ trên mặt ấy, một nhân vàng vàng sẽ trồi lên trên da. Ở Việt Nam ta có cây trứng cá, cho những trái nho nhỏ chỉ bằng đầu ngón tay, ăn rất ngon. Trái trứng cá trong chứa vô số những hạt màu vàng, nhỏ như cái nhân vừa trồi lên trên da mặt bạn khi bạn nặn cái mụn. Nên bệnh mụn mặt hay được người Việt ta gọi “bệnh mụn trứng cá”.

Mụn mặt là bệnh da xảy ra nhiều nhất, làm buồn lòng hơn 17 triệu người trên đất Mỹ. Bệnh không từ ai, chỉ khi qua tuổi 60, bệnh mới ít xảy ra.

Bệnh xảy ra nhiều nhất vào lứa tuổi dậy thì. Tuy vậy, cũng có người mãi đến tuổi 20, 30 mới bắt đầu bị mụn. Mến người nào, bệnh có thể ở lì cho đến tuổi trung niên (middle-aged). Trong tuổi dậy thì, phái nam bị mụn nhiều hơn phụ nữ, nhưng... buồn thay, sau tuổi 23, quý cô, quý bà lại bị mụn nhiều hơn đàn ông.

Mụn mặt mọc không phải vì ta ăn đồ “nóng”, hay tại “nóng” trong người. Thức ăn không hề có tác dụng trong việc gây mụn. Mụn cũng không phải do bón, hoặc “gan nóng” mà ra.

Mụn khởi nguồn từ những tuyến dầu (sebaceous glands) dưới da. Phía dưới da, ở chân mỗi sợi lông, có một chỗ phình ra gọi là “nang chân lông” (hair follicle). Tuyến dầu nối liền với nang chân lông này. Bên cạnh mỗi nang chân lông là một tuyến dầu. Dầu được tiết từ những tuyến dầu dưới da sẽ theo những ống dẫn ra ngoài da, giữ cho da luôn nhờn, không bị khô.



Vào tuổi dậy thì, khi cơ thể đang tăng trưởng, các kích thích tố (hormones) trong người kích thích những tuyến dầu dưới da, khiến chúng tiết ra nhiều dầu. Những tuyến dầu dưới da mặt, lưng và ngực bị kích thích nhiều nhất. Do vậy, bạn thấy mụn thường mọc ở những nơi này.

Nhưng da, dù có nhiều dầu, vẫn không mọc mụn nếu ống dẫn dầu ra ngoài da thông, không nghẹt. Có giả thuyết cho rằng chất dầu khi tiết ra nhiều, sẽ kích thích tế bào lót lòng ống dẫn, khiến những tế bào này sinh sôi nẩy nở làm nghẹt ống dẫn. Khi ống dẫn dầu bị nghẹt thì dầu tiết ra sẽ ứ động lại dưới da, làm da cồi lên thành mụn.

Nếu chỗ nghẹt nằm sâu dưới da, da cồi lên, tạo ra mụn màu trắng trông như mụn cám (gọi là white heads). Các mụn cám ngày càng tiếp tục to hơn, trồi dần lên mặt da, chúng từ từ hóa đen, thành những mụn đen nằm ngay trên mặt da (gọi là black heads).

Ở đâu cũng có những kẻ theo chủ nghĩa cơ hội, lợi dụng thời cơ. Tại da cũng vậy, có một loại vi trùng rất nhỏ, tên “Propionibacterium acnes” (P. Acnes), nhân có sự hiện diện của nhiều chất dầu dưới da, biến dưỡng chất dầu thành những chất acids đặc biệt. Việc này tạo phản ứng viêm sưng, khiến tình thế trở thành nghiêm trọng hơn: sự xuất hiện của những mụn tấy đỏ và những mụn mủ, mụn bọc.

Một số yếu tố có thể góp phần, khiến ta dễ bị bệnh mụn mặt: di truyền; các kích thích tố nam trong cơ thể (androgens); da bị chà xát nhiều quá (mạnh tay thoa các mỹ phẩm, nước bôi mặt ngày nhiều lần, chỗ phải mang quai helmet, chỗ mang dụng cụ thấm mồ hôi trên mặt, ...); da phải tiếp xúc nhiều với chất dầu hoặc mỡ; dùng mỹ phẩm dễ gây mụn (chẳng hạn, những mỹ phẩm có nền là chất mỡ, “oil-based”), hoặc dùng các thuốc uống dễ gây mụn (steroids, lithium, thuốc trị lao isoniazid, sinh tố B2, B6, B12, ...).



Mụn mặt có nhiều dạng, tùy mức độ nặng nhẹ. Nhẹ nhất là sự xuất hiện của những mụn cám trắng nhỏ (white heads), trên nền da dầu. Cũng có mụn cám mang một đầu đen nhìn thấy ngay trên da (black heads).

Dạng hay xảy ra hơn là những mụn sưng lên, tấy đỏ ở khắp mặt. Xen lẫn các mụn đỏ này có những mụn mủ, hay nặng hơn nữa, những mụn bọc. Không chữa trị, nhiều mụn tiếp tục xuất hiện, tàn phá da mặt, biến làn da mặt phẳng mịn thành những sẹo, hang ổ, cái to, cái nhỏ (acne pits). Những trường hợp nặng, sẹo lõm to, khiến “mặt trông như tổ ong bầu”. Ngược lại, có khi những thẹo do mụn gây ra lại phình to, săn cứng, như những con sâu nằm ngang dọc trên mặt (keloidal scars).

Da mặt nhiều người bị mụn nám đi, đặc biệt ở người có nước da tối, bánh mật.

Chữa trị

Mụn mặt là bệnh da nhiều nhất, gây đau khổ cho bao người, nên được nghiên cứu rất kỹ. Thời gian gần đây, có thêm những kiến thức mới, những cách chữa mới, khiến ta thêm nhiều vũ khí chống căn bệnh.

Tùy mức độ nặng nhẹ của bệnh, bác sĩ sẽ khuyên bạn dùng thuốc thoa, hoặc cả thuốc uống:

1. Bệnh dạng mụn cám:

Hiện có ba thuốc hay được dùng để chữa bệnh dạng mụn cám: tretinoin (Retin-A), isotretinoin (Avage, Tazorac), adapalene (Differin), thoa ngày 1-2 lần. Khi mới dùng, thuốc có thể gây phản ứng ngứa, đỏ. Nếu vậy, ta cắt xuống ngày thoa một lần hoặc dùng thuốc cách ngày cho đến khi da quen dần với thuốc và không còn bị phản ứng. Điều cần biết, có khi phải mất đến 8-12 tuần dùng thuốc, da bạn trông mới khá, ít mụn hơn. Kiên nhẫn là mẹ thành công bạn ạ.

Với người không hợp các thuốc trên, ta có thể thử thuốc salicylic acid hoặc azelaic acid. Salicylic acid thường được pha trong một số nước bôi (lotion), sà-phòng rửa mặt mua bên ngoài không cần toa bác sĩ (Neutrogena Acne Wash, Zapzyt Acne Wash, v.v.). Azelaic acid (Azelex, Finacea, Finevin) còn có tác dụng giảm nám da, nên tốt cho người bị mụn làm da nám.

2. Dạng mụn tấy đỏ nhẹ:

Hầu hết những trường hợp mụn tấy đỏ nhẹ sẽ bớt với thuốc thoa chứa chất benzoyl peroxide (Benzagel, Benzac, Desquam-X, Xerac, Persadox, ...), hoặc với sự phối hợp hai thuốc dùng.

Thuốc chứa chất benzoyl peroxide có tác dụng chống vi trùng rất mạnh, khiến các vi trùng P. acnes ở da hết hoạt động, không tạo được những chất acids gây phản ứng viêm sưng cho da. Nhờ vậy, các mụn đỏ của bệnh sẽ từ từ bớt dần. Thuốc cũng chữa những mụn cám. Thuốc có thể gây phản ứng ở chỗ thoa thuốc, gây ngứa, đỏ hoặc làm da tróc. Nếu da chỉ hơi đỏ và tróc chút ít, ta thử tiếp tục dùng thuốc, thường các phản ứng sẽ bớt dần. Thuốc thoa ngày 2 lần, song dùng thuốc ngày một lần hoặc cách ngày sẽ ít bị phản ứng hơn. Thuốc dùng nước làm chất đệm (water-based formulation) cũng ít gây phản ứng.

Các thuốc thoa trụ sinh như Clindamycin, Erythromycin, v.v., cũng diệt các vi trùng P. acnes, khiến chúng bớt làm loạn. Nhiều trường hợp cần sự chữa trị phối hợp: thoa thuốc chứa chất benzoyl peroxide buổi tối, thoa thêm thuốc trụ sinh vào buổi sáng (hoặc thoa thuốc chữa bệnh dạng mụn cám buổi tối, thoa thuốc chứa chất benzoyl peroxide buổi sáng). Thuốc thoa Benzamycin, vừa chứa chất benzoyl peroxide, lẫn chất trụ sinh Erythromycin, nên có tác dụng mạnh, song đắt tiền, và cần để trong tủ lạnh.

3. Dạng mụn tấy đỏ nặng:

Những trường hợp mụn nặng, ngoài thuốc thoa, cần thêm cả thuốc trụ sinh uống (từ 4 đến 6 tháng, có khi lâu hơn): tetracycline, doxycycline, minocycline, erythromycin, trimethoprim-sulfamethoxazole, clindamycin.

Trong các thuốc trên, tetracycline an toàn nhất, giết các vi trùng P. acnes rất hữu hiệu, lại rẻ. Có điều thuốc cần được dùng lúc bụng trống, nửa tiếng trước khi ăn, hoặc ít nhất 2 tiếng sau khi ăn, vì thức ăn trong bao tử làm giảm sự hấp thụ thuốc. Không nên dùng Tetracycline cho người đang mang thai, hoặc trẻ em dưới 10 tuổi, vì thuốc có thể làm vàng những răng đang mọc.

Với những trường hợp mụn quá nhiều, quá nặng, qua nhiều chữa trị vẫn không mấy bớt, có thể ta phải dùng đến một thuốc đặc biệt có tên Accutane. Accutane khác với những thuốc đã kể trên, vì nếu được dùng đủ lượng và đủ thời gian (thường cần 20 tuần), sẽ làm mụn biến mất một thời gian khá dài, có khi 2 năm hay hơn.

Sự chữa trị với Accutane đặt ra một số vấn đề. Thuốc rất độc cho thai nhi, phụ nữ dùng Accutane tuyệt đối không được mang thai trong lúc đang chữa trị và sau đó một thời gian. Thuốc cũng làm tăng lượng mỡ cholesterol và triglycerides trong máu, nên hai loại mỡ trong máu này cần được thử trước khi chữa trị bằng Accutane, vào tuần thứ 3 đang lúc chữa trị, rồi tuần thứ 6, và vào lúc chấm dứt sự chữa trị. Nếu thử máu cho thấy các chất mỡ này tăng cao, ta đưa chúng xuống bằng cách ăn một thực phẩm ít những chất mỡ; không kết quả, ta ngưng Accutane. Ngoài ra, Accutane còn gây khô da, khô môi, khô mắt và mũi. Uống nhiều nước mỗi ngày có thể ngừa được khô da, môi, mắt, mũi gây do Accutane.

Gần đây, một số thuốc ngừa thai, như Tri-Levlen, Ortho-Tri-Cyclen, cũng được nhận thấy có tác dụng chống mụn rất tốt; vậy cũng tiện, dùng vừa ngừa thai, vừa đẹp mặt. Tất nhiên, thuốc chỉ dành cho phái nữ.

Ngoài những cách chữa kể trên bằng thuốc thoa và thuốc uống, còn một số trị liệu khác dùng trong một ít trường hợp đặc biệt, chẳng hạn chích chất steroid vào những mụn bọc, lột da bằng tia cực tím (ultraviolet). Sẹo do mụn có thể được giải phẫu để trông khá hơn (scar revision), song, nói chung, một khi đã bị sẹo, sự chữa trị sẹo thường rất khó, và không mấy thành công.

Hai cách trị mới rất đắt, bằng tia Laser (Laser therapy) và bằng ánh sáng xanh (blue light therapy), còn cần chờ nhiều dữ kiện chứng minh, trước khi dùng rộng rãi để chữa mụn mặt.



Nay ta có nhiều cách chữa trị bệnh mụn mặt như vậy, nhưng sự chữa trị thành công hay không, phần lớn tùy bạn cả. Bạn là nhân vật chính, tương lai làn da mặt bạn trong tay bạn. Những hiểu biết sau sẽ giúp bạn dễ quyết định:

- Mụn mặt là bệnh kéo dài nhiều tháng năm, lúc nhiều lúc ít. Chữa trị thường hữu hiệu, kiểm soát được căn bệnh, song không chữa khỏi hẳn bệnh. Sự chữa trị cần kiên nhẫn, kéo dài một thời gian lâu, dù da mặt bạn đã láng lẩy, sạch mụn.

- Khi chữa, kết quả thường không thấy rõ trong 3 đến 6 tuần đầu, và có khi mất đến vài tháng, bạn và bác sĩ mới xoa tay hài lòng. Có thể phải phối hợp nhiều thuốc.

- Mụn mặt không do ở bẩn. Kỳ cọ cả ngày chỗ bị mụn sẽ khiến tình trạng nặng thêm. Chỉ nên rửa nhẹ chỗ có mụn rồi vỗ vỗ cho khô (pat dry). Cũng xin chớ cậy, ngắt, nặn mụn, chúng sẽ sưng to hơn và dễ thành sẹo.

- Tránh dùng những mỹ phẩm hoặc nước bôi da dùng mỡ làm nền (oil-based cosmetics and moisturizers), có thể làm nảy thêm các mụn cám. Mạnh tay thoa các mỹ phẩm, nước bôi ngày nhiều lần cũng làm da tổn thương, thêm mụn. Tốt hơn nên để da yên, tránh đụng chạm đến nó.

- Xin nhắc lại ở đây, mụn mọc không do thực phẩm ta ăn vào, không phải vì bón, hoặc bệnh gan mà ra. Cũng chả phải tại “nóng” trong người. (Mà “nóng” trong người là gì vậy? Không nên tin vào những quảng cáo câu tiền, uống cái này cái kia vào sẽ giúp người “mát”, bớt mụn.)

Chúc bạn kiên tâm chữa mụn, chiến đấu cứu làn da đang kêu cứu. Bác sĩ sẽ là đồng minh, cố vấn của bạn.

Bác sĩ Nguyễn Văn Đức