TỪ ĐIỂN THI X/X LOẠI [chúng sinh] - Vần D (1) DADA
Gadji... khi nhuwngx gias trij vawn hoas khoong theer cos ddur suwcs manhj ddeer dduwngs vuwngx trong khi nhuwngx khaaur ddaij phaos laij cos ddur suwcs manhj ddeer lamf chur soos phaanj con nguwowif. Vaf nhieeuf nguwowif trong nooix ddau tuyeejt vongj veef suwj voo dungj cuar vawn hoas, ddax trowr thanhf nhuwngx nguwowif Dada nhuw 1 thais ddooj phanr khangs. 1 khi nhuwngx nooix longf bi phaanx leen deens ddinhr ddieemr con nguwowif cos theer lamf dduwowcj nhuwngx vieecj chuwa tuwngf cos: tuwf nay nhaan loaij phair bieets nghix & lamf khacs ddi, nghe chuwar?! Dada khoong chir laf nhuwngx canhs chim bawngf cuar ngheej thuaatj maf conf laf nhuwngx canhs buwowms cair hoas suwj u toois kinh khungr gaay ra bowir longf tin muf quangs & tinhs ddaoj dduwcs giar...
Nhiều người, mỗi lần đề cập nhắc đến chữ "Dada", vẫn chỉ nghĩ đến nó như một phong trào yểu tử mà bản chất chỉ là một trò đùa, một trò lường gạt, một trò thời trang lập dị, một sự phá hoại nghệ thuật, hay một thái độ phản kháng cực đoan nhất thời của một nhóm nghệ sĩ lập dị thời Đệ Nhất Thế Chiến. Phản ứng của nhiều người, đối với chữ "Dada", là phản ứng lộ vẻ giễu cợt, chê bai, hay thẳng thừng kết án.
beri bimba... aays cais gioongs nguwowif caanf phair hieeur rawngf moij suwj deeuf sawnx cos trong taamf suy nghix cuar con nguwowif, rawngf neeus khoong nhowf tris ocs cuar con nguwowif, thif cacs suwj vaatj chir nawmf keef caanj nhau nhuw thees, nhuw nhuwngx canhr tris vui mawts cuar vux truj. Cacs suwj vaatj laf nhuwngx manhr rowif racj vaf voo ichs khungr khieeps (coo down vaf voo vongj khungr khieeps). DDieeuf ddos khieens chungs ams anhr ta. Vaf chuwngf naof chungs conf ams anhr thif chungs conf huwux dungj.
Có từ điển mô tả Dada bằng giọng điệu mang tính lên án hết sức phiến diện. Current Literary Terms: A Concise Dictionary: "DADAISM. Dada, tiếng Pháp, là con ngựa gỗ cho trẻ nít cưỡi chơi... Một phong trào mang tính cách phá hoại và hư vô chủ nghĩa trong nghệ thuật và văn chương được dấy lên ở Zurich vào khoảng 1916. Joán Miró, Marcel Duchamp, Max Ernst là những thành viên cột trụ. Kurt Schwitters tạo nên Merzbild - những bức tranh làm bằng rác - và khẳng định, "Bất cứ cái gì nghệ sĩ khạc nhổ ra cũng đều là Nghệ Thuật".
glandridi... Dada laf hanhf ddoongj tuwf choois taats car nhuwngx trachs nhieemj vawn hoas maf xax hooij ddax gans gheps cho con nguwowif. Hoj ddapj ddoor vawn hoas ddeer giair thoats con nguwowif khoir ddinhj kieens rawngf vawn hoas cos theer giups con nguwowif soongs sots trong cuoocj tanf sats voo hanj. OOi Dada [DD] owi, DD lamf moij nguwowif uwa Mowr Mieengj [MM] hay laf MM lamf nguwowif ta khoais DD ddaay?! DM...
Encyclopaedia Britannica ghi nhận một số điểm tích cực hơn: "Dada đã tạo nên được những tác động mang tầm ảnh hưởng rộng đối với nền nghệ thuật của thế kỷ 20. Những kỹ thuật sáng tạo bao gồm sự đột hiện (accident) và ngẫu nhiên (chance) sau đó được ứng dụng bởi phái Siêu Thực và phái Biểu Hiện Trừu Tượng. Nghệ Thuật Ý Niệm (Conceptual Art) cũng bắt rễ từ Dada, vì chính Duchamp [kẻ đã vẽ râu "Mona Lisa"] đã là người đầu tiên đưa ra quan niệm rằng hoạt động tinh thần ("sự biểu hiện trí tuệ") của nghệ sĩ thì quan trọng hơn rất nhiều so với tác phẩm được sáng tạo".
lauli lonni... Dada ddax ddeer laij nhuwngx ys nieemj cos anhr huwowngr quan trongj laf ys nieemj dda ddieemr ddoongf hieenj, ys nieemj phuwcs ddooj & ys nieemj baats khar ddoans.
Encyclopedia of World Literature in the 20th Century còn ghi nhận nhiều điểm tích cực hơn: "Phong trào Siêu Thực, được mở đường bởi Dada, đã thừa hưởng những thái độ và những lý thuyết như sự khai triển tính cách xung đột giữa các yếu tố tương phản, và những kỹ thuật như collage (dùng các mảnh báo rách dán vào nhau) và viết tự động (automatic transcription); những kỹ thuật như loại thơ đồng hiện của Dada, được diễn đọc bằng nhiều ngôn ngữ trong cùng một lúc. Lý thuyết của Dada mang tính cách mạng, và những kỹ thuật của Dada, cả về tạo hình lẫn ngôn từ, đã gợi hứng cho nhiều kiệt tác..." Một sự diễn giải rành mạch là điều cần phải có. Stefan Wolpe (1 người không phải là thành viên chính thức của Dada, không phải là một nhà thơ hay hoạ sĩ, mà là một người sáng tác nhạc - lĩnh vực nằm ngoài những hoạt động chính thức của Dada), với quyết định truy tầm những ý niệm mỹ học mới cho việc sáng tác âm nhạc đã khiến ông tìm đến Bauhaus để theo học về nghệ thuật tạo hình trong những giờ giảng của Paul Klee, Lyonel Feininger, Walter Gropius, Theo van Doesburg, Piet Mondrian, Moholy-Nagy, Oskar Schlemmer, và nhiều nghệ sĩ vĩ đại khác. Đồng thời, ông kết bạn với các thành viên của Dada như nhà thơ và nghệ sĩ collage Kurt Schwitters, hoạ sĩ và nhà làm phim Hans Richter, và nhà thơ Hugo Ball trứ danh cùng vợ là nữ thi sĩ Emmy Hennings lập nên quán cà phê "Cabaret Voltaire" khai trương năm 1916. Trong đêm khai trương, ngoài chương trình văn nghệ hết sức lạ lùng [hay lắm, kể sau nhé], còn có cuộc triển lãm tranh của những nghệ sĩ trẻ chưa ai biết đến như: Picasso, Arp, Buzzi, Segal, Wabel, v.v... Sau đó, "Cabaret Voltaire" còn xuất bản các tuyển tập thơ văn và hội hoạ, cùng các đêm sinh hoạt với sự tham gia thêm của Apollinaire, Kandinsky, Oppenheimer, v.v... Chính tên gọi "Dada" sinh ra từ quán cà phê này: trong một buổi họp, Tzara đã bất ngờ dùng một con dao rọc giấy đút vào cuốn từ điển song ngữ Pháp-Đức và mũi dao chỉ đúng vào chữ "Dada".
cadori... Dada cheets yeeur veef banr chaats khoong phair laf 1 thaats baij nhuw nguwowif ta tuwowngr, maf laf 1 thawngs lowij vix ddaij cuar nhuwngx ys chis sangs taoj: sau khi ddax thuwcj hieenj xong 1 vieecj gif, con nguwowif sangs taoj khoong bams laays nos, xaay thanhf quanh nos, maf bor nos laij ddawngf sau ddeer tieeps tucj thuwcj hieenj nhuwngx vieecj khacs. Thaatj ddungs laf cais ddaoj "coong thanhf thaan thoais" cuar phuwowng DDoong huyeenf dieeuj ddax cos trong Dada rooif vaayj. Khen thay!
Như thế, việc hình thành phong trào Dada chính là việc các nghệ sĩ tìm đến nhau để tổ chức một cuộc cách mạng trong ý thức sáng tạo (đặc biệt trong trạng huống tuyệt vọng của nền văn hoá Âu châu thời Đệ Nhất Thế Chiến). Thái độ hư vô chủ nghĩa của họ chính là thái độ dọn sạch những gốc rễ cũ trước khi có thể thực sự gieo được những mầm mống mới. Họ đã cùng thí nghiệm (thí nghiệm nào cũng chịu nhiều thất bại, và những tác phẩm non yếu là kết quả tất nhiên của những bước đầu); họ đã bày tỏ sự cực đoan và sôi nổi quá trớn (ý chí cách mạng mãnh liệt nào mà chẳng cực đoan và bồng bột, đặt biệt là nỗ lực vươn lên từ niềm tuyệt vọng); rồi họ bắt đầu tìm ra những hạt mầm sáng tạo mới (những hạt mầm sẽ làm sinh ra bao nhiêu hoa trái của những phong trào văn nghệ sau đó). Khi đã bắt đầu nắm được trong tay những hạt mầm mới (may mắn họ đạt được điều này đồng thời với sự khôi phục của giá trị con người sau khi chiến tranh kết thúc được năm năm), họ bỏ phòng thí nghiệm Dada lại sau lưng để lên đường đi cấy trồng những vườn hoa nghệ thuật mới (đầu tiên là vườn hoa Siêu Thực, rồi những vườn hoa khác).
Gadji beri bimba... khi phuwowng Taay ngootj ngatj nhuw thees, Trowif ddax sinh ra Dada, cos nhex Ngaif muoons phir nhoor vaof cais neenf vawn minh aays. Nos mays mocs quas. Nos dure quas. Nos logic quas, logic khoong chiuj nooir. Vif thees nos moong muooij, sucs vaatj vaf acs. Vif nos thieeus cais nhaan tinhs meemf maij uyeenr chuyeenr cuar DDaoj Hoaf. Hinhf nhuw Chaan lys nos phi logic lawms, Dada baor thees khi hoj ddeer 1 con khir canhj 1 cais ddoongf hoof hay gheps 1 baif ca coongs ranhx vowis 1 banr nhacj cuar cuj S. Bach (hay OwFaanBawcs) vix ddaij, hay ddawtj owr ngay cuwar nhaf trieenr lamx 1 cais toa lets hooi thoois bawts moij nguwowif phair ddi qua rooif mowis vaof trong xem dduwowcj nhuwngx tuyeetj phaamr cuar hoj. Cos 1 Guru nois Thuwowngj DDees cungx laf 1 teen voo toor chuwcs, ham vui vaf hay say xinr (thaor naof Loaif Nguwowif mowis "haamf baf laanf" [chuwx cuar Khucj Duy] nhuw baay giowf), vaf Dada chuwa cos dduwowcj loois tuw duy holistic cungf cawn coots cais sowr hocj "truyeenf taam aans" kieeur phuwowng DDoong loong boong vaf toongf ngoongf.
glandridi lauli lonni cadori...
ĐẶNG ĐÌNH HƯNG [the "Dada" Bird]
Và con thuyền đã gặp "Bến lạ" trong một chiều mưa...
Cánh chim ngục tù đa đa hỡi bay về đâu nhớ những ngày jáo jác anh trốn học cùng em đi ăn "Ô mai" ở fố Hàng Đường trong tiếng chó sủa gâu gâu làm chúng mình đắng nghẹn. Em gục đầu bảo em cô đơn lắm, xót thương lắm, anh có thương em không. Em ơi em có biết "Cô đơn" là tật ách của thiên tài. Anh cũng rất sợ cô đơn nhưng anh muốn làm thiên tài nên anh chấp nhận cô đơn. Với anh cô đơn là fải đến tận cùng triệt để toàn fần mới thống khoái, mới sinh năng lượng. Thế rồi thời thế ẩm ương cánh chim thiên tài fải gặp cảnh thiên tai. Em chan nước mắt nhìn anh ái ngại. Em ơi hãy đi đi cho khuất, cho khuất những nợ đời. Ai cũng biết Thơ là Ngôi Lời, nhưng ôm nàng chỉ thấy đời toàn lỗ. Vì Thơ ơi người thơ toàn một lũ jở hơi không biết bơi, jữa bể khổ anh chỉ còn mình em làm fao cứu hộ. Chính nghịch cảnh đã làm anh đốn ngộ, rằng cuộc đời rặt một lũ bất nhân, kể cả những người thân. Yêu "cái đẹp" nên fải đi cải tạo, thích "nhân văn" mà gặp đời tàn bạo, nên em ơi muốn làm người thì hãy yêu cái xấu. Thậm chí em còn fải jao cấu với bọn xấu nếu em muốn ngày mai em vẫn có khẩu fần. Nếu không trước mắt họ em chỉ là đống fân chờ ngày xuống ruộng, em ơi thế thì rất uổng, thương lắm áo jài ơi. Anh biết em thích mặc áo jài, bởi vì em là hoa thài lài... Thôi em hãy theo bọn cặc jái, lấy chồng đi, jù nó có sa đì. Anh ra đi bước vào chốn lưu đầy, nhưng em cứ yên tâm ja mặt anh jầy. Anh thầm lặng vượt qua vũng lầy để sau này anh có một "Thái Sơn". Nhờ có nó mà anh mới được đền oán trả ơn.
ĐẶNG MẬU LÂN [the Đa-đa-ist]
Văn học sử hiện đại đã phải xét lại con người này, mặc dù hắn càn quấy, bạo ngược và hiếp gái ruộng giữa ban ngày. Người xưa bảo tại hắn ỷ thế bà chị Đặng Thị Huệ Tuyên Phi. Đâu hẳn thế, vì Huệ thiếu gì thằng em mà chỉ có mỗi Lân là lưu danh thiên cổ. Trong một xã hội hủ lậu, trì trệ, thối nát và duy tâm khi người ta chỉ biết có mỗi một chủ nghĩa duy nhất giáo điều khủng khiếp thì Lân là người phản kháng quyết liệt bằng hành động. Các nhà phân tâm học hiện đại thấy ở Lân một con người đa nguyên cấp tiến. Trong Lân có đủ bản chất của một con người "hiện sinh" (existentialist): Lân thường xuyên muốn vượt qua chính mình bằng cách làm ngược lại những định chế luân lý của xã hội; Lân không tin vào Trời, Luật "nhân-quả" vì tin rằng "Thượng Đế đã chết", vậy Lân theo Thuyết "siêu nhân" của Nietzsche; trong khi xã hội ươn hèn mà Lân tàn bạo như một đối lực với tất cả, vậy Lân tin vào Thuyết "bạo lực cách mạng"; Lân đi trước Freud nên đề cao "thị dục huyễn ngã" và "tình dục bản năng"; đã ngàn đời mọi người đề cao lối sống thanh bần mà Lân ưa "thực dụng" ham tiền bạc và quyền lực. Tóm lại Lân là một thằng đực.
23.5 - 30.7.2005
----------------------
Nguồn:
DADA: Hoàng Ngọc-Tuấn, Stefan Wolpe và bài giảng ứng khẩu về Dada, Tiền Vệ.
ĐẶNG ĐÌNH HƯNG ("Bến lạ"):
www.talawas.org.