Bạn không nên tự ý dùng thuốc kháng sinh (KS). Hãy nhường quyền chỉ định thuốc cho bác sĩ điều trị.


Cũng giống như một đất nước luôn có lực lượng quân đội làm nhiệm vụ phòng thủ bảo vệ, cơ thể ta có lực lượng gọi là hệ thống miễn dịch ( gồm các tế bào bạch cầu, kháng thể … ).

Chúng luôn sẵn sàng chống trả, tiêu diệt các vi sinh vật gây bệnh xâm nhập.

Khi các vi sinh vật gây bệnh xâm nhập phát triển nhanh và nhiều quá, vượt khỏi sự kiểm soát của hệ thống miễn dịch, sẽ làm cho ta mắc bệnh nhiễm trùng.

Có 2 loại vi sinh vật gây bệnh phổ biến là siêu vi (còn gọi là virut) và vi khuẩn. Khi mắc bệnh nhiễm trùng, ta phải dùng thuốc gọi là kháng sinh nhưng kháng sinh (KS) chỉ có tác dụng trị bệnh nhiễm do vi khuẩn chứ đa phần không trị được bệnh nhiễm do virut.

Khởi đầu câu chuyện như vậy để cho thấy rằng có những điều NÊN và KHÔNG NÊN trong sử dụng KS mà người sử dụng thuốc cần biết để việc sử dụng thuốc được phát huy cao nhất lợi ích của nó.

Trước hết là những điều NÊN mà người sử dụng thuốc cần tuân thủ.

Nên biết kháng sinh là loại thuốc gì:
KS là những hợp chất trước đây có nguồn gốc thiên nhiên (tức được ly trích từ các vi sinh vật như vi nấm) và nay được tổng hợp nhân tạo có tác dụng ức chế sự phát triển hoặc tiêu diệt các vi khuẩn gây bệnh. KS là thuốc rất tốt, cho tác dụng lắm lúc được gọi là thần kỳ, khi được sử dụng đúng với sự chỉ định, hướng dẫn của bác sĩ điều trị. Còn nếu sử dụng không đúng, KS sẽ gây nhiều tác hại khôn lường.

Nên biết KS cho tác dụng như thế nào:
KS gây tổn hại vi khuẩn bằng cách làm hư hại thành phần cấu tạo của chúng như lớp vỏ bảo vệ, màng trao đổi chất v.v…. tuy nhiên, trong phương diện điều trị, người ta quan tâm hai loại tác dụng: tác dụng diệt khuẩn và tác dụng kìm khuẩn ( kìm khuẩn có khi còn được gọi hãm khuẩn, trụ khuẩn, tĩnh khuẩn ).

KS diệt khuẩn là KS có tác dụng giết chết vi khuẩn còn KS kìm khuẩn chỉ làm cho con vi khuẩn ngưng phát triển, không sinh sản chứ không tiêu diệt. KS kìm khuẩn được dùng khi cơ thể người bệnh còn sức, hệ thống miễn dịch còn đủ mạnh để tiêu diệt vi khuẩn bị thuốc làm cho yếu. Nếu cơ thể người bệnh quá yếu bắt buộc dùng loại ks diệt khuẩn. Chỉ có thầy thuốc mới biết KS nào là diệt khuẩn, là kìm khuẩn và dùng trong trường hợp nào.

Nên biết loại Nhiễm trùng nào mới dùng KS:
Như trên trình bày, KS chỉ được dùng trị bệnh nhiễm khuẩn chứ không dùng trị bệnh nhiễm virut (như cảm cúm). Các bệnh nhiễm khuẩn thường gặp là viêm tai mũi họng (như viêm xoang, viêm tai giữa), viêm nhiễm đường hô hấp (viêm phế quản, viêm phổi), viêm đường tiết niệu, nhiễm trùng da v..v….

Nên biết KS có thể gây ra các tác dụng phụ:
Các tác dụng phụ do KS gây ra có thể chia làm 3 loại:

- Dị ứng: Nhẹ là nổi mề đay, ban đỏ, ngứa, nặng có thể đưa đến sốc phản vệ gây chết người.

- Nhiễm độc các cơ quan: Như độc đối gan, thận ( thường tetracyclin, sulfamid ), các tế bào máu, thần kinh thị giác ( streptomycin, gentamycin), xương răng (tetracylin làm hại răng trẻ con)….

- Loạn khuẩn đường ruột đưa đến tiêu chảy: đây là tác dụng phụ thường gặp, đối với trẻ có thể gây mất nước nghiêm trọng và bệnh thiếu vitemin do tiêu chảy bởi KS.

Nên biết về hiện tượng gọi là đề kháng kháng sinh:
Đề kháng KS là tình trạng do sử dụng KS không đúng (do dùng không đủ liều, không đủ thời gian) làm cho vi khuẩn không bị tiêu diệt hoàn toàn, một số còn sống sót sẽ có khả năng đề kháng lại KS đã sử dụng, KS đã sử dụng không có tác dụng ở những lần điều trị sau nữa.

Nên sử dụng KS theo sử chỉ định của bác sĩ điều trị:
Nên dành quyền chỉ định KS cho bác sĩ điều trị, đặc biệt đối với trẻ con. Khi nghi ngờ trẻ bị bệnh nhiễm khuẩn, ta nên đưa trẻ đến bác sĩ khám và chỉ định thuốc. Rõ ràng là chỉ có bác sĩ mới biết rõ khi nào sử dụng KS, còn chọn lựa loại gì để cho dùng đúng thuốc, đúng cách, đủ liều, đủ thời gian. Nên lưu ý, để tránh hiện tượng đề kháng KS nêu ở trên, cần phải dùng thuốc đúng liều lượng, đủ thời gian mà thầy thuốc đã chỉ định.

Sau đây là những điều KHÔNG NÊN thực hiện.

Không nên tự ý sử dụng KS:
Ở nhiều nước trên thế giới, chỉ có thể mua KS ở nhà thuốc khi có đơn thuốc được ghi bởi bác sĩ. Còn ở nước ta, trước đây, Bộ Y tế có quy định một số rất ít KS được mua không cần đơn nhưng nói chung, tình trạng tự ý sử dụng KS bất cứ loại nào vẫn còn phổ biến.

Nhiều KS thuốc loại rất mới, thuộc loại chỉ dùng hạn chế trong bệnh viện, lại bị lạm dụng dùng bừa bãi. Xin được nhắc lại, chỉ có bác sĩ điều trị mới có đủ thẩm quyền xác định loại bệnh nhiễm và loại KS dùng thích hợp.

Không nên ngừng KS nửa chừng hoặc kéo dài sử dụng:
Thông thường, một số KS dùng đủ liều cho cả đợt phải từ 7 đến 10 ngày, thậm chí có thể kéo dài hơn tùy theo loại bệnh và sự tiến triển của bệnh. Ta phải theo đúng chỉ định dùng thuốc, tức là dùng đúng liều, đủ thời gian theo đơn thuốc của bác sĩ. Đừng vì thấy bệnh có thể đỡ mà ngưng việc dùng thuốc, vi khuẩn không bị tiêu diệt hết trỗi dậy, vừa hại cá nhân người bệnh do làm bệnh tái phát, vừa hại cộng đồng vì làm gia tăng sự đề kháng thuốc KS. Còn sử dụng kéo dài coi chừng bị tai biến.

Không nên dùng KS trước đây đã dùng còn thừa để lại trong tủ thuốc:
Bởi vì thuốc có thể quá hạn gây hại. Rất nhiều KS quá hạn dùng có độc tính rất cao ( như tetracyclin quá hạn gây độc cho thận.

Không nên chỉ người khác sử dụng KS khi thấy bệnh người đó na ná giống mình:
Bởi vì triệu chứng bệnh có vẻ giống nhau nhưng nguyên nhân bệnh có thể khác. Như sốt không phải là triệu chứng của mọi bệnh nhiễm khuẩn. Hơn nữa, một KS thích hợp cho người này nhưng không thích hợp, thậm chí gây tai biến nặng nề cho người khác.

TS.DS. Nguyễn Hữu Đức - Đại Học Y Dược TP.HCM