Bài 2. Marina Xvetaeva, người trẻ mãi Nguyên Hùng Cuộc đời và tác phẩm 
M. Xvetaeva (1892-1941)
Marina Xvetaeva sinh ngày 26 tháng 9 năm 1892 trong một gia đình có truyền thống văn hóa. Bố là Ivan Vladimirovich, giáo sư Trường Đại học tổng hợp Moskva, nhà triết học đồng thời là nhà hoạt động nghệ thuật nổi tiếng. Mẹ từng là một nghệ sĩ dương cầm tài năng.
Xvetaeva đã trải qua thời thơ ấu của mình ở Moskva và Tarus. Năm 16 tuổi, một mình đến Paris để tham dự tại Sorbonn một khóa ngắn hạn về lịch sử văn học Pháp. Bắt đầu làm thơ từ lúc lên sáu (không chỉ bằng tiếng Nga mà còn cả bằng tiếng Pháp và tiếng Đức), được in thơ từ năm 16 tuổi, và hai năm sau cho xuất bản cuốn “Album hoàng hôn” ("Вечерний альбом") từng được các nhà phê bình đánh giá cao. Các tập thơ của Xvetaeva từ đó lần lượt theo nhau xuất hiện trước sự đón nhận nồng nhiệt của độc giả nhờ sự độc đáo có phần lập dị của một phong cách thơ. Có thể nói, thơ Xvetaeva không thuộc một trào lưu văn học nào.
Năm 1912 Marina Xvetaeva lập gia đình. Chồng bà là Xergey Efron, ông đồng thời cũng là người bạn gần gũi nhất của nhà thơ. Những năm chiến thanh thế giới thứ nhất, cách mạng và nội chiến là thời gian mà Xvettaeva giành hoàn toàn cho sáng tác. Bà sống ở Moskva và viết nhiều, nhưng hầu như không công bố tác phẩm của mình. Bà không tham gia Cách mạng tháng Mười vì không ủng hộ những người khởi nghĩa. Trong giới văn học, như trước đây bà vẫn giữ được tính biệt lập của mình.
Tháng 5 năm 1922 Xvetaeva quyết định cùng con gái ra nước ngoài để đến với chồng, người còn sống sót sau cuộc thanh trừng Đenikin và hiện là sinh viên Đại học tổng hợp Paris. Thời gian đầu hai mẹ con Xvetaeva sống ở Berlin, sau đó sang sống ở Praha, và vào tháng 11 năm 2005 thì cả gia đình lại chuyển đến Paris cùng với cậu con trai mới sinh. Cuộc sống của Xvetaeva lúc bấy giờ là cuộc sống của người lưu vong, vô cùng túng bấn và khốn khó.
Dẫu thế, sức sáng tạo của Xvetaeva không hề tỏ ra yếu ớt: năm 1923 xuất bản cuốn “Nghề thủ công” ("Ремесло") ở Berlin, cuốn sách nhận được sự đánh giá tích cực của giới phê bình. Năm 1924, trong thời gian ở Praha, bà viết “Trường ca núi đồi”, “Trường ca sự kết thúc” ("Поэма Горы", "Поэма Конца"). Năm 1926 hoàn thành trường ca “Cái bẫy chuột” ("Крысолов") và bắt tay viết các trường ca “Từ phía biển” ("С моря"), “Chiếc thang gác” ("Поэма Лестницы"), “Không khí” ("Поэма Воздуха") v.v…
Đa số trong số các tác phẩm trên vẫn chưa được công bố: nếu như thoạt tiên, những người lưu vong Nga tiếp nhận Xvetaeva như người của mình, thì rất nhanh sau đó bà đã trở nên đơn độc hoàn toàn vì tính độc lập và không chịu thỏa hiệp trong lập trường của mình. Bà không tham gia bất kỳ một xu hướng chính trị nào. Tập sách cuối cùng khi nhà thơ còn sống được xuất bản năm 1928 ở Paris là cuốn “Sau nước Nga” ("После России"), bao gồm các tác phẩm thơ được viết trong những năm 1922-1925.
Năm 1939 Xvetaeva được khôi phục quốc tịch Liên Xô và theo chồng trở về nước. Bà từng mơ ước, với sự trở về lần này bà sẽ là một “vị khách được mong đợi”. Nhưng điều đó đã không xảy ra: chồng và con gái của bà thì bị bắt giữ, em gái thì vào tù. Như trước đây, Xvetaeva lại phải sống cuộc đời đơn độc ở Moskva qua bao nhiêu biến cố. Chiến tranh xảy ra, bà cùng với con trai bị ném tới Elabuga. Trong tình cảnh cô đơn, không việc làm và tuyệt vọng, nữ thi sĩ đã tự kết liễu cuộc đời vào ngày 31 tháng 8 năm 1941.
Với độc giả Việt Nam Có thể nói rằng, dù là nữ thi sĩ Nga tài năng nhưng Marina Xvetaeva đối với độc giả Việt Nam hãy còn khá xa lạ. Điều này cũng dễ hiểu: ngay ở Nga, mãi đến những năm gần đây thì danh phận của nữ nhà thơ mới được thừa nhận. Hơn thế, sau biến cố tháng 8 năm 1991, do nhiều lý do khác nhau, việc giới thiệu và cổ súy văn học Nga và Xô viết nói chung và thi ca Nga nói riêng ở nước ta, dường như đã trở nên rất hiếm hoi trên các các phương tiện thông tin đại chúng.
Mấy năm trước, nữ nhà thơ Ý Nhi đã cho in một chùm thơ về Marina Xvetaeva, trong đó có bài “Xvetaeva - Người yêu”, để bày tỏ sự cảm thông với nhà thơ đã khuất:
Chưa một lần gặp gỡ
giữa bao nhiêu hỗn tạp của đời
bà chỉ nghe vang lên một cái tên yêu dấu
và đôi môi run rẩy
thầm thì nhắc lại.
Chưa một lần gặp gỡ
hằng đêm
bà nguyện cầu sự bình yên cho người ấy
Chưa một lần gặp gỡ
khóc lặng lẽ dưới hàng cây xanh
và muốn áp khuôn mặt mình vào cỏ.
Chưa một lần gặp gỡ
bà khước từ mọi mối tình khác
như một người tuyệt vời hạnh phúc
như một kẻ hoàn toàn vô vọng.
Chưa một lần gặp gỡ
bà gắn mối tình của mình
cùng tình yêu cay đắng với nước Nga.
Bà đi đến cuộc trùng phùng
trên đôi chân rớm máu.
Về phần mình, chúng tôi xin được giới thiệu sau đây trích đoạn trong tác phẩm “Cho người yêu dấu” (“Любимому”) và một số bài thơ của Marina Xvetaeva với phần dịch ra tiếng Việt của các thành viên của NuocNga.net:
Bài thứ nhất Любимому Мне нравится, что Вы больны не мной,
Мне нравится, что я больна не Вами,
Что никогда тяжелый шар земной
Не уплывет под нашими ногами.
Мне нравится, что можно быть смешной -
Распущенной - и не играть словами,
И не краснеть удушливой волной,
Слегка соприкоснувшись рукавами.
Мне нравится еще, что Вы при мне
Спокойно обнимаете другую,
Не прочите мне в адовом огне
Гореть за то, что я не Вас целую.
Что имя нежное мое, мой милый, не
Упоминаете ни днем, ни ночью - всуе...
Что никогда в церковной тишине
Не пропоют над нами: Аллилуйя!
Спасибо Вам и сердцем и рукой,
За то, что Вы меня - не зная сами! -
Так любите: за мой ночной покой,
За редкость встреч закатными часами,
За наши не-гулянья под луной,
За солнце, не у нас над головами, -
За то, что Вы больны - увы! - не мной,
За то, что я больна - увы! - не Вами!
Bản dịch của Quỳnh Hương: Anh đau lòng đâu có phải vì em,
Em cũng thế, và em thích thế,
Em cũng thích trái đất này quay mãi
Mà chẳng thể nào trôi mất dưới chân mình
Em cũng thích cứ đầu bù tóc rối
Thiếu chỉnh tề một chút cũng chẳng sao
Không nói khéo cũng chẳng cần đỏ mặt
Khi vô tình để tay áo chạm nhau
Em càng thích anh ôm hôn ai khác
Trước mặt em, không giữ ý, ngại ngần
Chính vì thế em cũng không phải chịu
Lửa thiêu địa ngục khi hôn kẻ khác anh
Anh dịu hiền, anh không cần phải nhắc
Tên em trong bề bộn lo toan...
Nhạc hôn lễ trước bàn thờ Chúa
Mỗi chúng ta tự nghe bên người khác của mình
Cảm ơn anh với tất cả tấm lòng
Dù vô tình vẫn yêu em hơn tất thảy
Cảm ơn anh khi màn đêm êm đềm chảy
Và những hẹn hò thưa thớt lúc hoàng hôn
Cảm ơn anh - bên em không đi dạo dưới trăng
Mặt trời cũng không sưởi chung hai đứa
Anh đau lòng, than ôi, nhưng chẳng vì em nữa
Em cũng vậy, than ôi, đau chẳng phải vì anh
Bản dịch của Lưu Hải Hà: Em rất vui vì anh không yêu em
Em rất vui vì em không yêu anh
Vì chẳng bao giờ trái đất này nặng trĩu
Lại trôi đi dưới gót chúng mình
Em rất vui vì em có thể nực cười
Chẳng cần chơi chữ, và có thể lả lơi
Và nếu như tay áo ta chạm khẽ
Thì em chẳng cần đỏ mặt đến nghẹn lời
Em rất vui vì khi em có mặt
Anh điềm tĩnh ôm một người khác đẹp xinh
Đừng rủa em phải cháy trong địa ngục
Vì người em hôn chẳng phải là anh.
Cả ngày lẫn đêm chẳng bao giờ anh nhắc
Tên em dịu dàng – thật vô ích quá mà
Và chẳng bao giờ trong nhà thờ yên tĩnh
Người ta hát mừng chúng mình “alleluia”
Cám ơn anh, bằng cả trái tim trọn vẹn
Vì dẫu chẳng ngờ, nhưng anh thật yêu em:
Anh chẳng quấy rầy sự yên tĩnh mỗi đêm
Ta chẳng cùng nhau đón hoàng hôn mấy tối
Vì ta không cùng đi dạo dưới trăng thanh
Vì mặt trời chẳng chiếu sáng đôi mình
Vì – thật tiếc rằng – anh không yêu em
Vì – thật tiếc rằng – em không yêu anh.
Bài thứ hai: ПОСЛЕДНЯЯ ВСТРЕЧА О, я помню прощальные речи,
Их шептавшие помню уста.
"Только чистым даруются встречи.
Мы увидимся, будь же чиста".
Я учителю молча внимала.
Был он нежность и ласковость весь.
Он о "там" говорил, но как мало
Это "там" заменяло мне "здесь"!
Тишина посылается роком, --
Тем и вечны слова, что тихи.
Говорил он о самом глубоком,
Баратынского вспомнил стихи;
Говорил о игре отражений,
О лучах закатившихся звезд...
Я не помню его выражений,
Но улыбку я помню и жест.
Ни следа от былого недуга,
Не мучительно бремя креста.
Только чистые узрят друг друга, --
Мой любимый, я буду чиста!
Bản dịch của Quỳnh Hương: Lần gặp cuối Ôi, em vẫn nhớ những lời từ biệt
Và đôi môi anh đã thầm thì.
"Duyên hội ngộ chỉ cho người trong trắng
Hãy giữ mình, em nhé, anh đi".
Em lặng im nghe những lời anh dặn
Anh - hiện thân của tình cảm dịu dàng.
Anh nói "đằng kia" mà sao lạ
Đối với em nghe như vẫn "ở đây"!
Rồi tất cả lặng đi vì số phận, --
Lời nói thành vĩnh viễn, bởi là thơ.
Anh nói về những điều sâu sắc nhất
Nhớ những dòng tác phẩm của người xưa
Anh nói về trò chơi hình và bóng
Nói miên man về những ánh sao xa...
Em nghe mà chẳng nhớ lời anh nói,
Chỉ nhớ nụ cười và cánh tay đưa.
Không còn dấu mảy may cơn bệnh cũ,
Cũng không còn gánh nặng thập tự hoa.
Chỉ những người trắng trong mong gặp lại,--
Anh yêu ơi, em sẽ giữ mình mà!
Bản dịch của Lưu Hải Hà: Cuộc gặp gỡ cuối cùng Ôi tôi nhớ những lời ly biệt,
Và đôi môi đã thốt chúng ra.
“Người thanh sạch mới cùng nhau gặp lại
Hãy thanh sạch nghe em, và ta sẽ gặp ta”
Tôi im lặng lắng nghe lời thầy giáo
Bao dịu dàng, bao âu yếm là đây.
Anh nói về “nơi đó”, nhưng “nơi đó”
Chẳng chút thay được cho tôi “nơi đây”!
Sự yên lặng chắc là do số phận --
Lời vĩnh cửu vì lời lẽ lặng đi.
Anh ấy nói về những gì sâu sắc nhất,
Nhắc đến cả thơ của Baratưnsky.
Anh nói về trò đùa phản xạ
Về tia sáng của ngôi sao sắp tàn
Tôi không nhớ rõ những lời anh nói
Chỉ nhớ nụ cười và cử chỉ …
Không còn trĩu vai cây thập tự
Không còn dấu vết những cơn đau
"Anh yêu hỡi, em sẽ luôn thanh sạch!
Chỉ những người thanh sạch mới thấy nhau!”
Bài thứ ba: ПОЦЕЛУЯ -- "Какие маленькие зубки!
И заводная! В парике!"
Она смеясь прижала губки
К ее руке.
-- "Как хорошо уйти от гула!
Ты слышишь скрипку вдалеке?"
Она задумчиво прильнула
К его руке.
-- "Отдать всю душу, но кому бы?
Мы счастье строим -- на песке!"
Она в слезах прижала губы
К своей руке.
Bản dịch của Thu Hương: Ba nụ hôn "Răng nhỏ xíu thế này!
Dây cót, rồi tóc giả!" -
Cô bé cười xinh quá
Thơm tay hồng búp bê.
- Mình ra khỏi nơi ồn ã này đi
Anh có nghe tiếng đàn xa vọng lại?" -
Nàng thiếu nữ đăm chiêu e thẹn
Nép mình sát vai người yêu...
-Hiến dâng cả trái tim, nhưng cho ai cơ chứ!
Khéo lại như Dã Tràng, xây lâu đài trên bể!"
Cô gái trẻ nghẹn ngào
Cắn tay mình ngăn lệ...
Bản dịch của Quỳnh Hương: Ba lần hôn --"Ôi hàm răng nhỏ đẹp làm sao!
Có tóc giả! Lại được lên dây cót!"
Bé gái cười đặt đôi môi mềm mại
lên cánh tay êm.
--"Xa đám đông ồn ào dễ chịu biết bao nhiêu!
Anh có nghe tiếng vĩ cầm vang đâu đó?"
Thiếu nữ trầm ngâm lặng lẽ
Nép mình bên cánh tay người yêu.
-- "Dâng cả tâm hồn, nhưng biết cho ai?
Đàn bà chúng ta xây hạnh phúc nhầm trên cát!"
Để khỏi bật lên tiếng khóc
Thiếu phụ đưa tay khép chặt đôi môi.
Bài thứ tư: РАЗНЫЕ ДЕТИ Есть тихие дети. Дремать на плече
У ласковой мамы им сладко и днем.
Их слабые ручки не рвутся к свече, --
Они не играют с огнем.
Есть дети -- как искры: им пламя сродни.
Напрасно их учат: "Ведь жжется, не тронь!"
Они своенравны (ведь искры они!)
И смело хватают огонь.
Есть странные дети: в них дерзость и страх.
Крестом потихоньку себя осеня,
Подходят, не смеют, бледнеют в слезах
И плача бегут от огня.
Мой милый! Был слишком небрежен твой суд:
"Огня побоялась -- так гибни во мгле!"
Твои обвиненья мне сердце грызут
И душу пригнули к земле.
Есть странные дети: от страхов своих
Они погибают в туманные дни.
Им нету спасенья. Подумай о них
И слишком меня не вини!
Ты душу надолго пригнул мне к земле...
-Мой милый, был так беспощаден твой суд!-
Но все же я сердцем твоя -- и во мгле
"За несколько светлых минут!"
Bản dịch của Thu Hương: Những đúa trẻ khác nhau Có những đúa trẻ hiền hòa
Cả ban ngày cũng ngủ ngon bên gối mẹ
Chẳng khi nào vươn tay về ánh nến
Chúng không nghịch lửa bao giờ.
Có những đúa lại hiếu động vô cùng
Cứ tưởng như chính chúng là tia lủa
Hoài công khuyên: "Lửa nóng đấy, đừng sờ!"
Chúng bạo dạn vờn tay nghịch bỏng.
Lại có thứ trẻ lạ lùng: luôn luôn hãi sợ
Làm dấu thánh trong mỗi bước chân
Run rẩy, tái xanh tiến gần ngọn lủa
Rồi khóc òa chạy xa thật nhanh.
Cha thân yêu ơi, lời cha quá vô tình:
"Nếu sợ lửa, hãy chết trong bóng tối!"
Lời cha mắng làm tim con nhức nhối
Làm lòng con xấu hổ, đớn đau
Có những đúa trẻ lạ đời: chúng chết dần trong nỗi sợ của mình
Trong những ngày mây mù. Vô phương cứu chữa.
Nghĩ đến chúng mà xem cha ơi,
Và đừng kết tội con nặng nề như thế!
Cha làm con kinh sợ quá lâu
Cha thân yêu ơi, lời cha hà khắc quá
Nhưng dù sao con là con của cha
Trong bóng tôi cũng muốn mình thắp lửa!
Bản dịch của Quỳnh Hương: Những đứa trẻ khác nhau Có những đứa ngoan hiền. Suốt ngày mơ màng ngủ
Ngon giấc nồng trên vai mẹ yêu.
Tay yếu ớt chẳng đòi cây nến cháy
Chẳng thử trò nghịch lửa bao giờ.
Có những đứa -- như những tia lửa nhỏ:
Như lửa cháy bừng bừng - chúng nghịch chẳng sót gì.
Luôn can đảm thử đưa tay vào lửa
Mặc người lớn can ngăn: "Bỏng đấy, hãy tránh đi!"
Có những đứa lạ lùng: hiếu kỳ đầy sợ hãi
Lén làm dấu cầu xin che chở
Vẫn không dám lại gần và nhợt nhạt, tái xanh.
Chúng bỏ chạy cho xa mà nước mắt vòng quanh.
Người hỡi! Lời người không cân nhắc:
"Sợ lửa à? -- Chết trong bóng tối đi!"
Lời buộc tội làm tim tôi đau cắt
Và tâm hồn rơi xuống tận vực sâu.
Có những đứa lạ lùng: chúng chết vì nỗi sợ
Của chính mình trong những ngày mù sương.
Chẳng cứu chúng nổi đâu. Xin cảm thông
Và đừng buộc tội tôi nặng lời như thế
Hồn tôi người đạp xuống đất đen
- Người ơi, phán quyết sao nghiệt ngã.
Nhưng tôi thuộc về người với tất cả trái tim.
Trong bóng tối - ơn người cho vài phút sáng.