Bần Nữ Thán là một thiên văn vần theo lối tự truyện trong nền văn học cổ Việt Nam. Truyện thơ gồm có 216 câu do một tác giả Vô Danh sáng tác được viết theo thể Song Thất Lục Bát. Đây là một thể thơ đặc biệt của nền thi ca Việt nam, gồm có 4 câu ba vần. Hai câu đầu có 7 chữ thuộc vần trắc và hai câu kế là 6 và 8 chữ thuộc vần bằng. Nhờ sự kết hợp hài hòa giữa vần trắc của 2 câu 7 và vần bằng của 2 câu 6, 8 nên dễ gây xúc động lòng người. Nội dung của Bần Nữ Thán kể lại tâm sự buồn than [Thán] của một cô gái nhà nghèo [Bần Nữ] trước cảnh đời nhiều hệ lụy trắng đen.

Tạo Hóa Trớ Trêu


1. Kiếp phù thế, nhân sinh thấm thoắt,
Vì chữ bần, nên ngắt chữ duyên!
Ai làm số phận xui nên ?
Há thua sắc thắm, há hèn màu tươi.

5. Con tạo hóa trêu ngươi chi tá ?
Đem sắc, tài thu cả vào khuôn,
Hiên tây thấp thoáng trăng suông,
Gió vàng hiu hắt như tuôn mạch sầu.
Niềm tâm sự thấp cao mọi nỗi,

10. Tình cảnh này biết nói cùng ai?
Chống tay ngồi ngẫm sự đời,
Bực mình mà gửi mấy lời vân vân.

________

Chú thích :
Phù thế : cuộc đời bềnh bồng trôi dạt
Bần : nghèo túng khổ cực
Tạo hóa: trời đất gây dựng hóa sinh muôn vật

Thân Phận Đài Trang

Nghĩ mình cũng dự phần son phấn,
Cũng dự phần ngọc trắng, gương trong,

15. Cũng môi son, cũng má hồng,
Cũng màu thi lễ cũng dòng trâm anh.
Cũng chải chuốt màu thanh vẻ quý,
Cũng não nùng trâm vẽ, hương xông,
Cũng hay nữ hạnh, nữ công,

20. Nữ ngôn cũng lịch, nữ dung cũng mầu.
Vẻ quyền quý phong lưu cũng thuộc,
Nết đoan trang, trinh thục cũng ưa,
Ở ăn nề nếp sau xưa,
Dám sai phận gái mà thưa phép nhà.

25. Việc canh cửi, tay đưa chân dận,
Đường dệt thêu bướm lượn óng đôi,
So xem quốc sắc, nữ tài,
Đã trong gia huấn, lại ngoài nam phong.
Khi nối gót kiếm, cung, kỵ, ngự,

30. Khi theo đòi kinh sử, tứ thư,
Khi lựa vận, lúc so tơ,
Khi bầu Lý Bạch, khi cờ Trương Ba.

_________

Chú thích:
Trâm anh: dòng dõi quý phái
Nữ hạnh: giá trị của người nữ trong cách ăn ở giao thiệp cư xử.. về phương diện đạo đức nói chung
Nữ công: Công việc của người nữ trong gia đình như thêu thùa, vá may, nấu nướng...
Nữ ngôn: lời lẽ ngôn từ của người nữ
Nữ dung: dáng điệu nghiêm trang mềm mại của người nữ
Gia huấn: giáo dục trong gia đình
Nam phong: gió Nam
Tứ thư: bốn bộ sách - Đại học, Trung dung, Luận ngữ, Mạnh tử

Lụa Đào Trước Gió

Dẫu chẳng phải ngọc ngà kỳ dị,
Nhưng cũng trong ý nhị thanh tân,

35. Những mong vườn hạnh gặp tuần,
Gieo cầu đáng dịp, nhắc cân đương vừa.
Tuy chưa chắc cung phi hoàng hậu,
Thì cũng rằng mệnh phụ, phu nhân,
Hoặc là tài tử, giai nhân,

40. Thì công sửa túi nâng khăn cũng đành!
May mà gặp khoa danh, khoa giáp,
Cũng bỏ công đánh sáp soi gương,
Những công trang điểm sửa sang,
Dẫu treo thước ngọc, nhà vàng cũng nên!

45. Tưởng không nổi giận duyên, tủi phận,
Tưởng không điều nhạt phấn, phai son!
Một hai tính cuộc vuông tròn,
Đào còn đương thắm, liễu còn đương tơ.
Ngẫm duyên phận, ai ngờ nên nỗi,

50. Nghĩ nguồn cơn, dở dói thêm càng,
Vì đâu nên nỗi dở dang?
Nói càng thêm giận, nghĩ càng thêm thương.

____________

Chú thích:
Gieo cầu: ném quả cầu để kén chồng theo tục lệ Trung Hoa.
Vuông tròn: trọn vẹn hoàn toàn

Tạo Hóa Bất Công

Con tạo hóa, đa đoan lắm nhẽ?
Cái tiện nghi chẳng xẻ cho cân.

55. Giàu thì trọn vẹn mười phần,
Khó không cho một vài phân với người!

______

Chú thích:
Đa đoan : lôi thôi, gây ra nhiều rắc rối ( trời già khéo đa đoan)

Nguyệt Lão Trêu Người

Tay nguyệt lão trêu người chi mấy,
Cầm lấy dây giữ mãi thế mà?
Giàu thì nẩy mực đương vừa,

60. Khó thì để mãi trơ trơ sao đành.

__________

Chú thích
Nguyệt lão: Vị tiên, chủ việc hôn nhân

Hằng Nga Thiên Vị


Chị Hằng lại đành hanh chi mấy,
Quyết đang tay giữ mãi khăng khăng,
Cầm cân chẳng nhắc cho bằng,
Giàu thì nhắc đến, khó hằng chịu trơ!

________

Chú thích:
Đành hanh: Ác nghiệt

Thế Gian Vô Tình

65. Trách người thế mập mờ có một,
Bỏ vàng mười mà chuốc thau ba,
Trách thay người thế mập mờ,
Chơi non chẳng biết rằng là non thanh.
Trách người thế vô tình lắm lắm,

70. Cảnh thanh kỳ bỏ vắng chẳng chơi,
Trách thay người thế mà sai,
Chỉ tham bông thắm, nỡ hoài bông thơm.

______

Chú thích:
Người thế: người đời, ngươì trần gian, thế nhân
Chuốc: tự mang đến cho mình . "bỏ vàng mười chuốc thau ba": tự mang đến cho mình phiền toái khổ cực.
Thanh kỳ: rất trong sạch, ý nói cảnh cao thượng đáng quý
Bông thắm: nhan sắc. Ở trên nói về cái đẹp của phụ nữ.
Bông thơm: đức hạnh. Ở trên nói về cái nết của phụ nữ

Duyên Phận Hẩm Hiu

Tưởng thế sự ai làm nên nỗi,
Nghĩ càng thêm tức tối, trăm chiều,

75. Hay là số phận làm sao?
Xui ra duyên phận hẩm hiu thế mà!
Hay là kém da ngà mắt phượng,
Hóa cho nên bướm chán ong chê,
Hay là nắng chẳng thương huê,

80. Để rầu bông thắm, để xơ nhị vàng?
Hay là kém màu gương, nước tủy,
Hay là thua màu quý, vẻ thanh,
Hay là thua đẹp, thua xinh,
Thua son, thua phấn, thua tình, thua duyên.

_______

Chú thích:
Thế sự: việc đời

Kiếp Bần Hàn

85. Vì một nỗi thua tiền, thua bạc,
Hóa cho nên thua sắc, thua tài,
So ra ai đã kém ai,
Kẻ kia tám lạng, kẻ này nửa cân.
Vốn đã biết cái thân kẻ khó,

90. Có dám đâu đánh đọ với giàu.
Rằng thì mang tủi đeo sầu,
Nói càng ấp úng, nghĩ thêm ngại lời.
Xuân xanh kể đôi mươi có lẽ,
Quả mai còn ba bảy đường tơ.

95. Kìa như đông bích lân gia,
Kẻ đà bốc phượng người đà mộng lan!
Cũng mang tiếng hồng nhan với thế,
Nỡ nào nên ruồng rẫy chẳng thương.
Bao nhiêu thêu dệt y thường,

100. Vì người ta sửa tư trang lấy chồng.
Cũng mang tiếng má hồng mặt phấn,
Luống năm năm chực phận phòng không.
Há rằng hoa chẳng chiều ong,
Cho nên tủi phận thẹn hồng lắm thay!

105. Bắc thang đến cung mây mà hỏi,
Biết bao giờ phượng tới cành ngô?
Bao giờ bắc lại cầu Ô,
Mà cho ả Chức chàng Ngưu tới gần?

_______

Chú thích:
Tám lạng, Nửa cân: theo cân ta thì 1 cân = 16 lạng. Nói khác, tám lạng bằng nửa cân.
Quả mai còn ba bảy đường tơ: Câu này bắt nguồn từ Phiếm Mai trong Kinh Thi: ( Phiếm Hữu Mai), (kỳ thực thất hề.. kỳ thực tam hề) : trái mơ ở trên cành còn 7 quả, 3 quả... là vào tiết cuối Xuân, nhưng vẫn còn trong mùa Xuân. Ý nói con gái lấy chồng tuy muộn nhưng vẫn còn vừa.
Đông bích lân gia: Nhà láng giềng ở tường đông. Ý nói hàng xóm.
Bốc phượng: dựa vào điển tích Trần Kính Trọng chạy sang Tề, được Tề hầu cho làm quan Công chính. Có một quan Đại phu muốn gã con gái cho Kính Trọng và bói được quẻ " Phượng hoàng vu phi, hòa minh tương tương" là một quẻ rất tốt cho việc hôn nhân. Người ta mượn chữ "bốc phượng" để chỉ việc hôn nhân.
Mộng lan: theo điển tích "nằm mơ thấy hoa lan". Trịnh văn Công hiếm con, người vợ thứ nằm mơ thấy hoa lan và sinh ra Mục Công. Người ta mượn chữ "mộng lan" để chỉ việc thai nghén.
Hồng nhan: hồng ( đỏ, tươi) nhan (mặt). Hồng nhan nghĩa là diện mạo xinh xắn, tươi tắn. Người ta thường dùng chữ hồng nhan để chỉ phụ nữ.
Hai câu 99 & 100 : lấy ý từ câu "vị tha nhân tác giá y thường" (vì người khác mà may quần áo cưới). Ý nói con gái ế, chỉ may áo cưới cho người khác.
Phượng tới cành ngô: từ câu "phượng phi ngô bất thê" (chim phượng không phải cành ngô thì không đậu)
Cầu Ô : Cầu do quạ đen bắc mỗi năm cho Ngưu Lang Chức Nữ gặp nhau vào ngày Thất tịch (ngày7/ tháng 7)

Nỗi Niềm Sầu Tủi

Tình rầu rĩ thôi xuân lại hạ,

110. Cảnh thốt nhiên thu quá đông qua.
Rắp toan hỏi nguyệt than hoa,
Nguyệt trong mây tối, hoa đà ủ bông.
Giải phiền sắp so cung mượn chén,
Áng mây sầu cánh én chao nghiêng,

115. Lựa vần nghĩ cuộc giải phiền,
Cờ tiên nước bí, thơ tiên túng vần.
Đêm thanh những âm thầm với bóng,
Mặt âm thầm mà bụng ủ ê,
Buồn trông gương sớm đèn khuya,

120. Gương mờ nước thủy, đèn hoe lửa phiền.
Buồn trông cảnh, cảnh xiên bóng bạc,
Buồn trông trăng, trăng gác non tây,
Buồn trông ngọn cỏ lá cây,
Tháng ngày theo ngọn gió bay tơi bời.

125. Buồn trông tranh, thẹn người tố nữ,
Buồn ngâm thơ, tủi chữ thanh xuân,
Buồn trông mây kéo dần dần,
Như tuôn khói tỏa, như vần khí thiêng.
Trông non tây đá xiên lỗ chỗ,

130. Trông bể đông sóng vỗ mênh mông,
Lại càng như nấu như nung,
Như hun, như đốt, càng nồng, càng mê.
Trông ngàn Bắc so le ngọn cỏ,
Trông bể Nam, nhấp nhố thuyền câu,

135. Lại càng như dệt như thêu,
Như vò như cuộn, càng khêu càng buồn.
Nghe oanh thành véo von rộn rã,
Nghe quốc hè ra rả giọng rên,
Lại càng ngơ ngẩn lao đao,

140. Lại càng tức tối tâm bào lắm nao!
Nghe đêm thu ve sầu ri rỉ,
Nghe đêm đông giọng dế nỉ non,
Lại càng rầu rĩ bồn chồn,
Lại càng tức tối gan vàng chẳng xong.

145. Buồn muốn nói, nghĩ không nên nói,
Buồn muốn trông, lệ lại chứa chan,
Sắt cầm muốn lựa phím loan,
Giọng sầu ra rả cho đàn ngang cung.
Buồn cầm quạt, khi phong khi mở,

150. Ngâm thơ tình, tình nhớ, tình quên,
Thương vì phận, xót vì duyên,
Chẳng ai phận nấy, hóa nên nỗi buồn.
Càng nghĩ lắm, tâm hồn tức tối,
Nghĩ nguồn cơn nông nỗi càng đau,

155. Chẳng qua kẻ trước người sau,
Thôi thôi, ta sẽ bán sầu làm tươi.

______

Chú thích:
Thu quá, đông qua : Hết năm. Có bản chép là "thu quá đông hoàn" nhưng như vậy thì lạc vận.
Oanh thành: Chim hoàng oanh đậu trên tường. Cim hoàng oanh là một loại chim nhỏ, lông màu vàng, hay hót vào mùa xuân. Tiếng hót rất véo von, êm ái.
Quốc hè: chim quốc, hay chim đỗ quyên ( còn gọi là tử qui). Đỗ quyên hay kêu vào mùa hè với âm thanh khắc khoải, ai oán.
Sắt cầm: hai loại đàn.

An Ủi Phận Mình

Lọ là phải bàn may bàn rủi,
Lọ là nên kẻ tủi người sầu,
Ai ơi, xin chớ cười nhau,

160. Chẳng qua mai trước, hạnh sau khác gì.
Mai nở trước, mai cười hạnh muộn,
Hạnh nở sau, hạnh ngán mai suy,
Hạnh, mai cười lẫn nhau chi,
Đến kỳ kết quả, đến kỳ khai hoa.

______

Chú thích:

Từ câu 160 đến 165 : Mai và hạnh đều nở vào mùa xuân. Nhưng theo thời tiết và tự nhiên (không có bàn tay con người xen vào) thì mai luôn nỡ hoa trước hạnh. Ý của những câu thơ này ám chỉ người có chồng sớm cười người có chồng muộn là "lỡ thì" và người có chồng muộn thì chê lại kẻ có chồng sớm là sẽ "hết xuân" sớm hơn. Nhưng cười nhau để chi? Vì khi đến thời tiết thì tự nhiên sẽ có hoa có quả.

Bần Nữ Luôn Hy Vọng

165. Kìa trai già có khi nở ngọc,
Nọ trúc đông có lúc nẩy măng,
Kìa thì nước nọ thì trăng,
Trăng thường tròn khuyết, nước hằng đầy vơi.
Đêm thì có khi dài khi ngắn,

170. Thời tiết trời khi nắng khi mưa,
Năm khi thiếu, có khi thừa,
Ngày thì khi sớm khi trưa khác nào.
Có đâu lại gieo đào trả lý,
Có đâu nên nhắn cá gửi chim,

175. Miễn cho chí ở cho bền,
Chẳng lo phận khó, chẳng phiền muộn duyên.
Kim, Kiều nọ, uớc nguyền mấy độ,
Phan, Trần kia gắn bó bao lâu,
Ấy là sớm đã gặp nhau,

180. Mà còn cách trở lâu lâu sum vầy.
Kim cúc nọ, sương bay mới nở,
Kinh tùng kia, tuyết vỗ càng xanh.
Kìa sen, tiết muộn cành xinh,
Có khi cũng gặp duyên lành như ai.

_______

Chú thích:
Kìa trai già có khi nở ngọc : từ câu " lão bạn sinh châu"
Nọ trúc đông có lúc nẩy măng : từ câu "đông trúc sinh duẩn"
Có đâu lại gieo đào trả lý: từ câu "đầu đào báo lý"
Kim, Kiều: Kim Trọng, Thúy Kiều
Phan, Trần : Phan Tất Chánh và Trần Kiều Liên
Kim cúc: loại hoa cúc nỡ vào tháng 9, khi trời nhiều sương
Kinh tùng: một loại cây chiụ đựng nắng, sương, gió, tuyết , không bị tàn lụi, héo úa. Luận ngữ : "tuế hàn nhiên hậu tri tùng bách tri hậu điêu giả"

Có Lẽ Ta Đâu Mãi Thế Này

185. Hễ hãy còn mày ngài mắt phượng,
Hễ hãy còn má phấn môi son,
Còn đời, còn nước, còn non,
Hãy còn cát sĩ hãy còn cát nhân.
Thôi thì thôi, vườn xuân chực khóa,

190. Giận những loài nhạn cá ỏi tai!
Thôi thì vườn khóa then cài,
Lấp dòng lá thắm, ngăn loài chim xanh.
Nỡ nào để hồng ngâm chuột vọc,
Nỡ nào để hạt ngọc trâu vầy,

195. Quyết gan chờ kẻ cân đai,
Sớm khuya đành phó mặc nơi thanh hoàng.
Mã Long tuấn gặp chàng Bá Nhạc,
Ngọc Kinh sơn gặp được Biện Hòa.
Nước non kia hẳn chưa già,

200. Nhân duyên kia định, cũng là có nơi.
Còn hàn vi biết ai hay ai dở,
Trải phong trần mới rõ khá hèn.
Hễ mà vận đến thì nên,
Giàu sang cũng có, nhân duyên cũng mầu.

__________

Chú thích:
Cát sĩ: người học văn giỏi, người con trai tốt như trong câu:" cầu ngã cát sĩ"
Cát nhân: người có tâm địa tốt
Vườn xuân chực khóa: ý nói con gái giữ gìn chờ đợi người tốt
Nhạn cá ỏi tai: dư luận
Chim xanh: do chữ thanh điểu trong "Hán Vũ cố sự" - chỉ ngày mùng 7 tháng 7.
Thanh hoàng: Thanh (xanh), hoàng (vàng), do chữ "thiên thanh địa hoàng". Ý chỉ trời dất. Có bản chép là "thánh hoàng"
Mã Long tuấn : ngựa hay, ngựa quý
Bá Nhạc: còn gọi là Tôn Dương, người có tài xem tướng ngựa
Ngọc Kinh sơn: hòn đá ngọc ở núi Kinh. Còn gọi là "ngọc liên thành"
Biện Hòa: người thợ ngọc tìm được hòn đá ngọc ở núi Kinh đem dâng cho vua nước Sở, những thợ ngọc khác nói là đá, Biện Hòa bị vua nước Sở phạt chặt chân. Về sau hòn đá ngọc này vào tay vua nước Triệu và người ta khám phá ra viên ngọc rất quí trong hòn đá. Vua nước Tần xin đổi viên ngọc này với 15 thành. Vì thế nên còn được gọi là "ngọc liên thành".

Chờ Đợi Ngày Mai Tươi Sáng

205. Phượng chắp cánh kia còn đợi gió,
Rồng sinh răng cũng biến lên mây,
Trăm năm có phải một ngày,
Ôm cầm lựa lọc so dây bốn bề.
Nên kết tóc xe tơ cho phải,

210. Đáng văn nhân tài tử mới trao,
Ngọc lành còn đợi giá cao,
Rồng còn uốn khúc ở ao đợi thì.
Muộn thì muộn, muộn thì càng chắc,
Khó đành khó, khó chẳng lụy ai.

215. Giận duyên nói bấy nhiêu lời,
Ai khen cũng mặc, ai cười mặc ai.