THEO DÒNG LỊCH SỬ
http://members.tripod.com/uyen_vn/_borders/banner_qngai_11x1.gif
Theo Đại Việt sử ký toàn thư (1479) của Ngô Sĩ Liên, Phủ Biên Tạp Lục của Lê Quý Đôn, Lịch Triều Hiến Chương Loại Chí của Phan Huy Chú (khởi thảo 1809. viết xong 1819, mục Dư Địa Chí), Đại Nam Thống Nhất Chí, quyển 6 (1909) của Cao Xuân Dục, Lưu Đức Xứng, Trần Xán thì Quảng Ngãi từ thời cổ (trước công nguyên) thuộc đất Việt Thường là vùng đất cực Nam của nước Văn Lang.
Thời kỳ Bắc thuộc lần thứ nhất, năm 201-111 (thế kỷ thứ II II, trước Công nguyên) Quảng Ngãi là phần đất Tượng Lâm, một trong năm huyện của quận Nhật Nam.
Cuối thế kỷ II sau Công nguyên, năm 192, chủng tộc Kalinga lập vương quốc Lâm ấp, đất Quảng Ngãi không còn thuộc nhà Hán mà thuộc về Chămpa .
Lãnh tụ Kalinga tự xưng Cam (Chăm) hoặc Chiêm bà (Chămpa) chọn đất Quảng Nam làm điểm trung tâm, đóng đô ở Trà Kiệu
Đất Nam Ngãi vốn là là một trong bốn khu vực lớn ở phía Bắc của Chiêm Thành: Khu vực Amarâvâti (Quảng Nam ngày nay) – ở đây có Indrapura (Đồng Dương) trên sông Thu Bồn, kinh đô của một triều vua mới lúc đó ở phía bắc.
Dưới triều nhà Hồ (1400-1407), tháng 3 năm Nhâm Ngọ (1402) Hồ Hán Thương đã chuẩn bị Nam tiến, tháng 7 đem đại quân đánh Chiêm Thành.
Vua Chiêm Jaya Simhavarman V (Ba-đích-lại) sai tướng Chế Sất Nân (Trà Nân) đem quân chống cự nhưng thất bại, tướng này bị giết. Sau đó, vua Chiêm lại sai cậu là Bố Điền dâng 1 voi trắng, 1 voi đen, nhiều sản vật quý ở địa phương, xin nộp đất Chiêm Động (Thăng Bình, Tam Ky,ø Quảng Nam ngày nay) để yêu cầu rút quân.
http://members.tripod.com/uyen_vn/ban_do_dan_trong_1_small.gif Vị trí Phủ Quảng Nghĩa trên Bản đồ Đàng Trong năm 1690 về nhà kho, nhà giam, cơ quan hành chánh, đồn phòng thủ. (Theo "Xứ Đàng Trong", Luận án tiến sĩ của Li Tana tại Đại học Australia, 1998)
Khi Bố Điền đến thương lượng, Hồ Quý ly ép đổi tờ biểu buộc phải nộp cả động Cổ Lũy (phía bắc Quảng Ngãi ngày nay).
Sau khi thuộc về nhà Hồ, Cổ Lũy Động được chia thành 2 châu: Châu Tư và Châu Nghĩa.
Năm 1407, nhân cơ hội Hồ Hán Thương bị quân Minh đánh bại, Chiêm Thành đem quân chiếm lại Cổ Lũy Động,
Tháng 11 năm Hồng Đức đầu tiên, (Canh Dần, 1470) vua Lê Thánh Tông đem 26 vạn quân đánh Chiêm Thành. Ngày 29.2 và 1.3 Tân Mão (1471) quân nhà Lê vây Chiêm đô phía cửa đông, chiếm Trà Bàn, chém hơn 4 vạn quân, bắt sống vua Chiêm Trà Toàn và hơn 3 vạn quân. Ngày 2.3 năm Tân Mão (1701) vua Lê mang quân thắng trận trở về kinh.
Chiếm Trà Bàn xong, vua Lê Thánh Tông tổ chức lại việc cai trị Châu Tư và Châu Nghĩa.
Vua cho người Chiêm đầu hàng là Ba Thái làm Đồng Tri phủ Đại Chiêm. bổ ông Lê ỷ Đà làm Tri châu Cổ Lũy coi việc quân dân, cho phép "tiền trãm hậu tấu" (giết trước và tâu sau).
Năm Hồng Đức thứ 2 (1471) hai châ u Tư và Châu Ngnĩa được đổi tên thành phủ Tư Nghĩa.
Bờ xe nước (hình tư liệu, 1940) http://members.tripod.com/uyen_vn/images/Bo_xe_nuoc_2.jpg Năm Hồng Định thứ 5 (1604) Đoan Quận công (Nguyễn Hoàng con Nguyễn Kim, trấn thủ Quảng Nam), đặt và đổi tên các khu vực hành chánh thành hai xứ Thuận - Quảng.
Phủ Tư Nghĩa được đổi thành Quảng Nghĩa phủ, đặt chức vụ Tuần Phủ, Khám lý thuộc Quảng Nam dinh.
Đời nhà Nguyễn Tây Sơn (1788 - 1802) Phủ Quảng Nghĩa được đổi thành Hòa Nghĩa phủ.
Năm 1805, Gia Long đổi phủ Hòa Nghĩa thành phủ Tư Nghĩa, đồng thời đặt ra dinh Quảng Nghĩa, đặt các chức lưu thủ, cai bạ, ký lục. Năm 1808, Gia Long lại đổi dinh Quảng Nghĩa thành trấn Quảng Nghĩa và đến năm 1810 đổi chức lưu thủ thành trấn thủ .
Năm 1832, Minh Mạng bãi bỏ các trấn, dinh, chia nước thành 31 tỉnh.Trấn Quảng Nghĩa đổi thành tỉnh Quảng Nghĩa và đặt hai ty Bố chánh và án sát trực thuộc Tuần phủ Nam - Nghĩa để cai trị. Quảng Nghĩa trở thành đơn vị hành chính cấp tỉnh từ đó. Nhưng đến năm 1834, Minh Mạng lại ci tên tỉnh Quảng Nghĩa thành tỉnh Nam Trực. Năm Thiệu Trị thứ 7 (1847), Thiệu Trị đặt chức tuần phủ Quảng Nghĩa và đổi đặt Tổng đốc Nam-Nghĩa. Tỉnh Quảng Nghĩa dưới thời nhà Nguyễn gồm một phủ Tư Nghĩa với 3 huyện là Bình Sơn, Chương Nghĩa và Mộ Đức; và 4 nguồn.
Huyện Bình Sơn có 6 tổng với 159 xã, thôn, ấp, phường, vạn, trại.
Huyện Chương Nghĩa gồm 6 tổng với 112 thôn, ấp, phường
http://members.tripod.com/uyen_vn/ban_do_Viet_nam_1653_small.gif Trích bản đồ Việt Nam với địa phận tỉnh Quảng Ngãi năm 1653 của Giáo sĩ Alexandre De Rhodes
.....
http://members.tripod.com/uyen_vn/lichsu.htm