Dante Alighieri. THẦN KHÚC

 
 
KHÚC XXIX

Tầng Địa ngục thứ tám, ngục thứ mười – Bọn làm giả kim

Đám âm hồn những vết thương khác nhau
Đã thu hút đôi mắt tôi mạnh mẽ
Và muốn khóc, không giấu được khổ đau.

4 Nhưng Viếcghiliô bảo tôi: “Sao đôi mắt
Của con lại vẫn cứ dán chặt vào
Những âm hồn buồn bã và què cụt?

7 Những hố khác con đâu nhìn thế kia
Ta nghĩ, có thể là con muốn đếm
Thung lũng này: hăm hai dặm chu vi.

10 Nhưng mặt trăng dưới chân ta đang lướt
Chúng ta chỉ còn rất ít thời gian
Còn nhiều thứ đang chờ con phía trước”.

13 Tôi trả lời: “Nếu thầy đã quan tâm
Đến cái điều đã khiến con chú ý
Có thể thầy cho phép con dừng chân?”

16 Tôi nói vậy, trong khi trả lời thầy
Và vẫn bước theo thầy đi phía trước
Rồi tôi nói thêm: “Ở trong hố này

19 Nơi con đang hướng mắt nhìn chăm chú
Có một âm hồn thuộc dòng họ con
Đang than thở, chịu cực hình nghiệt ngã”.

22 Khi đó thầy tôi nói: “Từ nay
Con đừng bứt rứt về chuyện đó nữa
Quan tâm cái khác, để nó lại đây.

25 Ta đã thấy nó ở chân cầu nhỏ
Lấy ngón tay hằn học chỉ vào con
Giêri đen Benlô – người ta gọi nó.

28 Nhưng khi đó con hãy còn mê mải
Với chủ nhân lâu đài Antaphoóctê
Nên con không nhìn và nó đi khỏi”.

31 “Thưa thầy – tôi nói – cái chết dữ dằn
Của anh ấy, nay thù chưa được trả
Cho cái người mà nhục nhã cùng chung.

34 Vì thế, anh khinh con, con đoán thế
Rồi không nói gì mà đã bỏ đi
Điều đó khiến con càng thêm khó xử”.

37 Chúng tôi trò chuyện tới chỗ đầu tiên
Trên mỏm cầu đá, từ đó có thể
Thấy hố kia, nếu ánh sáng nhiều hơn.

40 Khi chúng tôi đã ở ngục giam cuối
Của Hố thảm sầu, những kẻ bị giam
Đều hiện ra và mắt tôi đã thấy.

43 Những tiếng thở than xuyên suốt thân tôi
Như những mũi tên của lòng thương xót
Khiến tôi lấy tay bịt kín hai tai.

46 Nỗi đau mà người ta đang chứng kiến
Bằng mùa hè đem gom hết bệnh nhân
Của Kiana, Maremma, Sácđinha – ba bệnh viện.

49 Đem dồn tất cả vào cùng một hố
Người ta sẽ thấy có mùi bốc lên
Như mùi từ những tay chân thối rữa.

52 Thầy và tôi đi xuống bờ cuối cùng
Của đường đá dài và theo mé trái
Ở đó tôi càng nhìn thấy rõ hơn.

55 Để đi xuống sân, nơi bà quản ngục
Của Đấng toàn năng không thể sai lầm
Trừng phạt những kẻ mà bà đã chép.

58 Có lẽ không có nỗi buồn lớn hơn
Khi toàn dân Êgina đổ bệnh
Bệnh dịch hạch đã thả sức hoành hành.

61 Tất cả loài vật, dù con nhỏ nhất
Chết sạch trơn, và từ những người xưa
Như các nhà thơ đã từng đoán chắc

64 Một loài kiến từ họ đã hồi sinh.
Như thấy ở đây, trong thung lũng tối
Ảo não chất đống một lũ âm hồn.

67 Kẻ thì nằm, kẻ thì úp bụng xuống
Còn những kẻ khác vai tựa vào nhau
Bò bốn chân trên lối đi kinh tởm.

70 Từng bước một, chúng tôi bước lặng im
Đi và nhìn những sinh linh què quặt
Không còn mang nổi dù chỉ thân mình.

73 Tôi thấy hai người vào lưng nhau tựa
Như hai viên ngói xếp trong lò nung
Từ đầu đến chân, ghẻ đóng thành vảy.

76 Bàn chải trên lưng ngựa vội vàng đưa
Khi người hầu thấy chủ mình đứng đợi
Hoặc khi người này không muốn thức khuya.

79 Cũng không nhanh bằng hai kẻ dùng tay
Cào cấu thân mình một cách điên dại
Để xua đi cơn ngứa vẫn đọa đầy.

82 Họ dùng móng tay lớp vảy giật tung
Giống như dùng dao đánh vảy cá chép
Hay giống cá nào có vảy lớn hơn.

85 Thầy tôi nói với một người trong bọn:
“Hỡi anh đang dùng móng tay cào da
Những móng tay như những con bét lớn.

88 Trong đám kia có ai người Latinh
Xin anh nói cho chúng tôi được biết
Và chúc cho nhanh nhảu móng tay anh!”

91 “Chúng tôi đều người Latinh, ông thấy đấy –
Âm hồn kia vừa khóc vừa trả lời –
Nhưng ông là ai mà quan tâm hỏi?”

94 Thầy của tôi liền đáp: “Ta là người
Cùng người sống này qua vùng tăm tối
Để anh ta chứng kiến Địa ngục này”.

97 Họ hết dựa nhau, khi nghe nói vậy
Cả hai run rẩy quay về phía tôi
Và tất cả mọi người đều nghe thấy.

100 Người thầy tốt bụng tiến lại gần tôi
“Hãy nói với họ điều con muốn nói”.
Đúng như thầy muốn, tôi liền cất lời:

103 “Mong kỷ niệm về các anh chưa mất
Trên trần gian nơi các anh sinh ra
Và sẽ còn nhiều tháng năm tiếp tục.

106 Các anh người của xứ nào, là ai?
Mong rằng không vì hình phạt khủng khiếp
Mà các anh sẽ kể hết với tôi”.

109 “Tôi người Arétxô, còn Anbêrô ở Xiêna
Ở đây người ta ném tôi vào lửa
Mặc dù tôi, vì một chuyện khác kia.

112 Quả thực là một lần tôi nói đùa
Rằng tôi có thể bay trong không khí
Còn hắn tò mò, lại kém lương tri.

115 Hắn muốn tôi dạy cho tài nghệ đó
Nhưng không thành Đêđalô, và một người
Coi hắn như con cho tôi chầu lửa.

118 Trong mười ngục, tôi vào ngục thứ mười
Vì thuật giả kim ở nơi trần thế
Minốt không lầm, đã kết án tôi”.

121 Tôi nói với nhà thơ: “Còn đâu có
Dân bậy bạ hơn dân vùng Xiêna?
Còn hơn cả dân Pháp sống cạnh đó”.

124 Nghe những lời kia, cái anh bên cạnh
Liền đáp tôi: “Ngoại trừ Xíttờrícca
Họ luôn biết chi tiêu rất dè xẻn.

127 Níccolô, người thích tử đinh hương
Lần đầu tiên đã trồng loài cây đó
Và cây lớn lên tươi tốt trong vườn.

130 Ngoại trừ cả bồ đoàn Cácxia Đátxianô
Đã bán cả vườn nho, cánh rừng rộng lớn
Và Abbagờliatô cũng mất hết lương tri.

133 Nhưng để anh biết ai đã giúp anh
Chống lại người Xiêna, xin hướng mắt
Để thấy rõ ràng bộ mặt đau thương.

136 Anh sẽ thấy hồn của Capốckiô
Kẻ đã làm giả kim loại bằng thuật
Anh đã biết, nếu anh tôi nhận ra

139 Tôi có bản chất bẩm sinh tốt đẹp”.


Chú thích:

KHÚC XXIX

10. Mặt trăng dưới chân ta đang lướt: vì quả đất hình cầu.
20. Tức Geri del Bello (Geri con trai ông Bello): anh em con chú bác với thân phụ Dante, bị một người thuộc dòng họ Sacchetti giết chết do thù oán. Mối thù này sau 30 năm mới trả được.
29. Chủ nhân lâu đài Antaphoóctê: tức Bertram del Bornio (Bertran del Born) (Xem chú thích XXVIII – 134).
48. Valdichiana, Maremma, Sardigna: tên các bệnh viện.
59. Egina (Aegina): một hòn đảo ở gần Athens, mang tên nữ thần Egina. Theo thần thoại Hy Lạp, Giunone (Juno) ghen tức vì Giove (Jove) chiếm mất nữ thần Egina, bèn gây ra dịch hạch giết hết dân chúng ở đây. Chỉ có vua Eaco (Aeacus) và Egina còn sống sót đã xin Giove tái sinh lại dân cư trên đảo sao cho nhiều như kiến ở trên cây sồi tiên. Giove đã biến kiến thành người, đó là bộ tộc Mirmidoni, tiếng Hy Lạp có nghĩa là “kiến” (Metamorphores VII, 523 – 657).
109 – 120. Griffolino ở Arezzo: tay luyện kim và đúc tiền giả, đã lừa Albero ở Siena rằng hắn biết bay, thế là Albero đòi dạy cho nó môn này nhưng không trở thành Dedalo (bố của Icaro, biết bay, xem khúc XVII, 109 – 111). Griffolino phất lên nhờ những bài học nhưng Albero tức giận, đi tố cáo Griffolino với Giám mục Siena rằng hắn là tên vô thần. Giám mục Siena đã thiêu sống hắn trên đống lửa vì tội tà đạo, hắn nói “vì một chuyện khác kia” (câu 111) là vì thế. Mặc dù bị thiêu sống vì tội tà đạo nhưng xuống Âm phủ thì vị quan xét xử Minos vẫn không hề nhầm lẫn, xét hắn theo tội giả kim và bị đày ở ngục thứ 10 (câu 118 – 120).
125. Stricca: con trai của Giovanni di Salimbeni, tổng trấn Bologna khoảng 1276. Kẻ đã tiêu xài hoang phí tài sản của cha để lại.
127 – 129. Niccolo: em trai của Stricca. Cả ba câu này đều dùng theo nghĩa bóng. Niccolo là tay ăn chơi xa xỉ thích nướng thịt thú rừng bằng than từ gốc của cây tử đinh hương. Theo nghĩa này, lần đầu tiên đã trồng loài cây đó (tức người đầu tiên trong những kẻ sành ẩm thực bày trò này), và cây lớn lên tươi tốt trong vườn (nghĩa là đi vào đời sống, trở thành thói quen được mọi người ưa thích).
130. Bồ đoàn Caccia d’ Asciano: tức bồ đoàn những kẻ xa xỉ gồm 12 người, trong số này có Stricca và Niccolo và Lano bị giam vào ngục những kẻ cưỡng bức bản thân mình và tài sản (xem chú thích khúc XIII, 120).
132. Bartolomeo dei Folcacchieri: thường được gọi là Abbagliato, có nghĩa là chói ngời.
136. Capocchio: từng là bạn học của Dante, rất có tài làm giả, bị thiêu sống ở Siena năm 1293.

 
 
KHÚC XXX

Tầng Địa ngục thứ tám, ngục thứ mười – Bọn giả mạo, đúc tiền giả

Thời mà Giunônê nổi cơn cuồng nộ
Hận dòng máu Têban vì Xêmêlê
Và rất nhiều lần xảy ra chuyện đó.

4 Lý trí vua Atamantê phủ màn sương
Khi ông nhìn thấy trên tay hoàng hậu
Hai đứa con trai, đã trở nên cuồng.

7 Vua thét lên: “Chăng lưới bắt sư tử
Một sư tử cái, hai sư tử con”
Rồi giơ ra những móng vuốt rất dữ.

10 Vồ hoàng tử, tên là Lêáccô
Xé tan xác rồi ném vào hốc đá
Hoàng hậu liền tự tử cùng đứa kia.

13 Khi thần số mệnh đã làm sụp đổ
Dân Tơroa bị dìm xuống vực sâu
Thì Vương quốc cùng Quốc vương sụp đổ.

16 Nàng Êcuba bị cầm tù, khốn nạn
Khi thấy con gái Polixena không còn
Xác con trai Pôliđôrơ dạt về bờ biển.

19 Người đàn bà đau khổ đến tột cùng
Trong cơn điên loạn sủa như là chó
Sự khổ đau làm mất hết trí khôn.

22 Nhưng không chỉ cơn loạn ở Têbê
Hay Tơroa lại có thể đến mức
Hành hạ con người, loài vật thế kia.

25 Tôi đã thấy hai âm hồn xanh xám
Trần truồng như hai con lợn sổng chuồng
Húc bờ giậu, vừa chạy ra vừa cắn.

28 Một nhảy lên Capốckiô cắm răng
Vào cổ anh ta và mạnh đến nỗi
Khi rút ra, cái bụng sát đất bằng.

31 Còn Arêtanh đứng đằng kia run rẩy:
“Đó là con ma xó Gianni Xkícki
Trong cơn điên với người khác vậy đấy”.

34 “Mong sao – tôi nói – nó đừng cắm răng
Vào lưng anh, và hãy cho tôi biết
Nó là ai – câu hỏi chẳng khó khăn”.

37 Hồn trả lời: “Nàng Mirra đồi bại
Muốn làm tình nhân của chính cha mình
Dục vọng xác thân không kìm giữ nổi.

40 Để đi đến phạm tội với người cha
Đã cải trang thành hình cô gái khác
Như cái kẻ đang chạy ở ngoài kia

43 Đã cải trang thành Buôxô Đônati
Để chiếm được con ngựa cái đẹp nhất
Và làm di chúc hợp pháp lưu truyền”.

46 Khi hai kẻ điên mà tôi quan sát
Đã rời xa, thì ánh mắt của tôi
Quay sang nhìn những người khốn khổ khác.

49 Tôi thấy một kẻ có hình con rùa
Vì hai chân bị chặt đến tận bẹn
Nơi cơ thể người phân thành hai chi.

52 Bệnh phù thủng nặng do dịch biến chuyển
Đã làm biến mất dạng cả tứ chi
Mắt và bụng cũng chẳng còn tương xứng.

55 Vì khát nước, nó mở rộng đôi môi
Một kéo về cằm, một về phía mũi
Và khô héo giống như bị lửa thui.

58 “Hỡi cái người mà cực hình không bị
Trong chốn này, tôi không hiểu tại sao –
Hắn nói với tôi – hãy nhìn chú ý.

61 Đến cảnh khổ của thợ cả Ađam
Vẫn có thừa thãi những gì tôi muốn
Mà ở đây giọt nước cũng khát thèm.

64 Những dòng suối từ các đồi tươi mát
Vùng Caxentin chảy xuống sông Ácnô
Làm cho bờ suối vừa ẩm vừa mát.

67 Những hình ảnh đó luôn trước mặt tôi
Và nó càng làm cho tôi khô khát
Nỗi khổ đau làm hốc hác mặt tôi.

70 Công lý khắc nghiệt giờ đang hành hạ
Vạch ra động cơ phạm tội của tôi
Khiến tôi càng thở than nhiều hơn nữa.

73 Tôi sống ở Rômêna, đã làm giả
Tiền hợp kim có đóng dấu Thánh Giăng
Bỏ lại xác thân bị thiêu trên đó.

76 Để nhìn thấy linh hồn của Guyđô
Alếchxanđrô hay anh em nhà chúng
Thì tôi sẵn sàng đổi cả Bờranđa.

79 Nếu các âm hồn quanh đây nói đúng
Rằng một tên trong bọn chúng ở đây
Nhưng chẳng ích gì vì chân tay co rúm.

82 Chỉ cần còn cựa quậy được chút thôi
Dù trăm năm chỉ tiến thêm một tấc
Thì cũng lên đường tìm chúng nó ngay.

85 Sẽ truy lùng chúng trong đám khốn nạn
Dù hố ngục này có rộng tới đâu
Và bề ngang dù không kém nửa dặm.

88 Chỉ vì chúng mà tôi đau thương vậy
Chúng xui tôi đúc tiền Phờlôrinh
Có tới ba cara xỉ kim loại”.

91 Tôi lại hỏi: “Hai kẻ kia là ai
Chúng bốc khói như một bàn tay ướt
Nằm sát nhau, phía bên phải của ngươi?”

94 “Tôi đã thấy, kể từ khi rơi xuống
Hỏm đá này và chúng đã nằm yên
Có lẽ muôn đời không còn cử động.

97 Đây là ả đã buộc tội Giôxéppô
Đây là Sinông dối trá, người Hy Lạp
Do sốt ác tính nên khói bốc ra”.

100 Một trong hai đứa, chắc là bất bình
Vì bị rêu bám vào nhiều ghê gớm
Đấm tên kia vào cái bụng căng phồng.

103 Cái bụng kêu vang như một cái trống
Cả Ađam cũng mặt nó nện vào
Bằng cánh tay không kém phần chắc rắn.

106 Và nói: “Tuy chân ta quá nặng nề
Khiến cho ta không thể nào cử động
Nhưng cánh tay còn quen với nghề xưa”.

109 “Khi vào lửa – tên kia đầy khí thế –
Thì tay này chả nhanh nhạy thế đâu
Nhưng rất lẹ làng khi đúc tiền giả”.

112 Tên phù thủng: “Điều đó thì mày đúng
Nhưng mày đâu phải là kẻ thật thà
Khi dân Tơroa cần người làm chứng”.

115 “Ta nói sai, còn mày làm giả tiền
Ta ở đây vì một tội duy nhất
Còn tội mày, tất cả, đều nặng hơn”.

118 “Hãy nhớ lại con ngựa, đồ phản bội –
Âm hồn có bụng phồng to đáp lời –
Kệ thây mày, nếu mọi người biết tới”.

121 “Nếu cơn khát sẽ làm cho lưỡi mày
Nứt nẻ ra, và thứ nước hôi thối
Làm cho bụng thành bờ giậu che mày”.

124 “Như lệ thường – tên đúc tiền giả đáp –
Bệnh của mày sẽ xé rách miệng mày
Còn ta nếu khát, chất dịch sẽ giúp.

127 Mày thì sốt rét lẫn chứng đau đầu
Đang hành hạ nên chẳng cần mời mọc
Liếm tấm gương Nácxítxô chạy mau”.

130 Tôi đứng im và lắng nghe tất cả
Thầy tôi bảo: “Hãy coi chừng thời giờ
Ta sắp nổi cáu với con rồi đó!”

133 Nghe vẻ giận dữ trong giọng của thầy
Tôi quay lại phía thầy, và xấu hổ
Đến nay vẫn còn xao xuyến trong tôi.

136 Như một người nằm mơ thấy điều dữ
Mà trong giấc mơ lại ước được mơ
Cái điều đang có như là chưa có.

139 Tôi đã thế, không thể nói gì hơn
Muốn xin lỗi và tôi đã xin lỗi
Đã xin lỗi mà vẫn tưởng chưa làm.

142 “Hối tiếc nhỏ xua đi lỗi lầm lớn –
Thầy bảo tôi – con chớ có khư khư
Ta mong con đừng ưu phiền, tơ tưởng.

145 Hãy nhớ rằng: ta luôn ở bên con
Khi đến nơi, có thể lại nhìn xuống
Nghe đám đông đang cãi vã om sòm

148 Thích nghe họ là ý thích thấp kém”.


Chú thích:

KHÚC XXX

1 – 13. Semele: con gái của Cadmo (Cadmus), vua Tebe yêu Giove và có con trai là Bacchus đem gửi giấu trong lâu đài của chị là bà hoàng Ino và vua Atamante (Athamas) của Tebe. Giunone ghen với Semele, đã làm cho vua Atamate phát điên, giết chết con trai mình là Learco, Ino tuyệt vọng ôm đứa con còn lại nhảy xuống biển tự tử. Giunno còn chưa hả, còn làm cho Semele thành mù rồi đem thiêu chết và khiến cho Agave, chị của Ino giết hết đàn con của mình.
16 – 18. Ecuba: góa phụ của vua Priamo, bị quân Hy Lạp bắt làm tù binh sau khi thành Tơroa thất thủ, chứng kiến cảnh con gái Polissena (Polyxena) bị đem làm lễ hiến sinh trước mộ Asin và xác con trai Polidoro (Polydorus) dạt vào bờ biển Thrace (Metamorphores XIII, 404 – 575).
22 – 23. Nghĩa là không cơn loạn của Ecuba, không cơn điên của Atamante.
28. Capocchio: Xem XXIX, 136 – 139.
31. Aretin: tức Griffolino. Xem XXIX, 109.
32. Gianni Schicchi: một tên xảo trá ở Firenze, thường cải trang làm người khác.
37. Mirra (Myrrha): con gái của Cinira (Cinyras), vua Cipro (Cyprus), có máu loạn luân, yêu điên cuồng chính cha mình, cải trang thành một cô gái khác để đến với cha. Khi nhà vua biết chuyện, muốn giết cô ta nhưng Mirra liền bỏ trốn. Theo lời cầu khẩn của Mirra, các vị thần đã biến cô thành loài cây Mirra (Metamorphores X, 298 – 524).
42 – 45. Kẻ đang chạy ở ngoài kia/ Đã cải trang thành Buôxô Đônati: đây là Gianni Schicchi (câu 32). Khi Buoso Donati chết đứa cháu của ông sợ tài sản sẽ bị đem chia cho nhiều người, đã nhờ Gianni Schicchi nằm vào giường của người chết, giả làm giọng nói của Buoso Donati đọc di chúc chỉ định để một ít tiền cho việc thờ cúng, cho Gianni 600 đồng phờlôrinh vàng và “con ngựa cái đẹp nhất” đáng giá rất nhiều tiền, phần tài sản còn lại cho đứa cháu.
61. Thợ cả Ađam: Adam d’ Anglia: một người gốc Anh đúc những đồng phờlôrinh vàng có pha xỉ, bị thiêu sống ở Firenze năm 1281.
74. Đồng tiền vàng ở Firenze mặt trước có in hình Thánh Giăng Báptít, mặt sau có bông hoa huệ.
78. Đài nước Branda: đài nước ở Romena nhưng nay không còn.
97. Đây là vợ của Potiphar quyến rũ Gioseppo (Joseph) nhưng không được, bèn vu cho Joseph định cưỡng bức mình, Potiphar cho Joseph vào tù (Cựu Ước_Sáng thế ký 39: 6 – 23).
98. Sinon đã thuyết phục dân thành Tơroa kéo con ngựa gỗ (trong bụng là binh lính Hy Lạp) vào thành (Aeneid II, 54 – 194).
128. Tấm gương Narcisso (Narcissus): tức dòng suối trong suốt, nơi Narcisso tự ngắm và tôn sùng mình (Metamorphores III, 346 – 510).

 
 
KHÚC XXXI

Những kẻ khổng lồ quanh hố ngục

Cũng lưỡi đó, lúc đầu đã cắn tôi
Làm cho má này má kia đều đỏ
Rồi sau đó lại đắp thuốc cho tôi.

4 Mũi giáo Asin – tôi từng nghe đến –
Và của cha chàng chính là nguyên nhân
Của bất hạnh đầu nhưng sau – may mắn.

7 Chúng tôi quay lưng lại thung lũng buồn
Men theo con đường bao quanh, chân bước
Và lặng im, không một lời thốt lên.

10 Không phải đêm, chẳng ngày, tôi không thể
Đưa mắt nhìn ra tận phía xa xăm
Bỗng nghe một tiếng tù và mạnh mẽ.

13 To đến mức át được tiếng sấm rền
Tôi vội hướng con mắt nhìn về phía
Mà âm thanh của tù và thoát lên.

16 Trong cuộc thất trận đớn đau, nhục nhã
Vua Cáclô bị mất đội quân thần
Oóclanđô không rúc tù và như thế.

19 Về phía ấy tôi vừa mới quay đầu
Đã tưởng như trông thấy rất nhiều tháp
Tôi vội hỏi: “Thưa thầy, đây là đâu?”

22 Thầy đáp: “Vì khi con nhìn thấy
Từ quá xa và xuyên qua bóng đêm
Nên dẫn đến phán đoán sai lầm vậy.

25 Rồi khi đến tận nơi con sẽ nhìn
Giác quan nhầm lẫn là do khoảng cách
Nhưng mà thôi, hãy cố rảo bước chân.

28 Rồi cầm lấy tay tôi, rất thân mật
Thầy nói: “Để lúc chúng ta đến gần
Cho con thấy chuyện lạ kỳ sẽ bớt.

31 Không phải tháp, mà những người khổng lồ
Họ đứng vòng quanh bờ, ở trong hố
Từ rốn xuống dưới, tất cả bị che”.

34 Rồi khi sương mù bắt đầu tản mát
Thì mắt dần dần nhìn được rõ hơn
Những gì trước bị hơi nước che khuất.

37 Khi chúng tôi tiến lại gần bờ hơn
Tôi nhìn xuyên qua màn đêm dày đặc
Lầm lẫn biến dần, sợ hãi tăng lên.

40 Vì nó giống như trên tường thành ở
Lâu đài Môngtêrêgiôn nhiều tháp điểm tô
Cũng như vậy, các đỉnh vòng quanh hố.

43 Đứng thay cho tháp, lộ đến nửa thân
Là những người khổng lồ rất khủng khiếp
Mà Giôvê khi sấm sét vẫn dùng.

46 Tôi nhìn ra mặt một kẻ trong bọn
Phần bụng, bộ ngực và cả đôi vai
Và hai cánh tay dọc sườn buông thõng.

49 Tạo hóa đã cứu bao người đen đủi
Đã không tạo ra những sinh vật này
Để Thần Mác không có người như vậy.

52 Nhưng nếu Tạo hóa không hề hối tiếc
Đã sinh ra voi, cá ông, thì nghĩa là
Có một ý nghĩa dành cho đôi mắt.

55 Bởi vì, nếu năng lực của lý trí
Cùng ác tâm và sức mạnh phi thường
Thì con người không thể nào đối phó.

58 Khuôn mặt người khổng lồ dài và rộng
Như quả thông Xan Pietơrô ở Rôma
Những phần khác, có tỷ lệ tương xứng.

61 Thành hố che khuất mất phần thắt lưng
Nhưng vẫn thấy được phần trên, đến trán
Dù ba người Phơrixông liên tiếp đứng lên.

64 Cũng không thể với tới bộ tóc ông
Tôi thấy có ba mươi gang tay lớn
Từ miệng hố lên đến khuy áo choàng.

67 “Raphèl mai amèche zabi almi”
Tiếng kêu lên từ cái mồm khủng khiếp
Không hợp với bản thánh ca dịu dàng.

70 Thầy bảo nó: “Bớ linh hồn ngốc nghếch!
Hãy dùng tù và cho giảm bớt đi
Cơn giận dữ hay dục vọng cuốn hút.

73 Hãy sờ lên cổ, sẽ thấy sợi dây
Trói buộc ngươi, hỡi linh hồn lú lẫn
Để tù và treo ở trước bụng ngươi”.

76 Và bảo tôi: “Nó tự buộc tội nó
Là Nembờrốttô, có ý điên khùng
Không muốn loài dùng chung ngôn ngữ.

79 Thôi đủ rồi, nói với nó hoài công
Nó không hiểu lời của ai nói cả
Cũng như lời nó không ai rõ ràng”.

82 Chúng tôi đi tiếp con đường của mình
Theo mé trái, cách một khoảng tên bắn
Gặp khổng lồ khác, to và dữ hơn.

85 Đã trói tay hắn một sức mạnh nào
Tôi không biết, nhưng tay trái bị trói
Ra đằng trước, còn tay phải ra sau.

88 Bởi một dây xiềng quanh người quấn chặt
Từ cổ đến chân, quấn đến năm vòng
Quấn lấy cái phần lòi ra thấy được.

91 Nhà thông thái nói: “Tên này muốn thử
Dùng sức chống lại Giôvê tối cao
Phần thưởng cho nó là như vậy đó.

94 Nó là Phiantê, có nhiều khả năng
Khi khổng lồ làm các thần sợ hãi
Giờ cánh tay muôn thuở chẳng còn vung”.

97 Và tôi nói với thầy: “Nếu có thể
Con muốn nhìn tận mắt để hiểu ra
Bờriáccô – người khổng lồ quá cỡ”.

100 Thầy trả lời: “Con sẽ thấy Antêô
Nó nói được và cũng không bị xích
Xuống tận đáy – nó sẽ đưa chúng ta.

103 Còn kẻ con muốn thấy, ở xa hơn
Nó cũng giống như người này – bị trói
Nhưng nét mặt hắn không hung dữ hơn”.

106 Chưa bao giờ một ngọn tháp lại rung
Mạnh đến thế vì một trận động đất
Như khi Phiantê vặn vẹo sống lưng.

109 Chưa bao giờ tôi sợ chết đến thế
Chỉ nỗi sợ đã có thể giết tôi
Nếu không thấy những vòng xích trói nó.

112 Và lại đi theo đường của chúng tôi
Đến chỗ Antêô đứng lộ ra ngoài hố
Cao tới mười hai sải, không kể đầu.

115 “Hỡi ngươi ở trong thung lũng may mắn
Nơi Sipiông được thừa hưởng vinh quang
Khi Anibal cùng bồ đoàn chạy trốn.

118 Chiến lợi phẩm: sư tử có hàng ngàn
Nếu ngươi tham gia trận đánh oanh liệt
Của các anh em thì ta tin rằng:

121 Sẽ chiến thắng những người con Trái đất
Mang chúng ta đi xuống, chớ chau mày –
Xuống ngục Côsitô bị băng đóng chặt.

124 Không phải đến Tixiô, Tiphô xa xôi
Người đi cùng ta sẽ trao tặng vật
Đừng vặn mõm, cúi xuống cho người vui.

127 Ngươi sẽ được ngợi ca trên mặt đất
Vì anh ta còn sống và sống lâu
Nếu Chúa Trời chưa gọi về cực lạc”.

130 Thầy nói vậy và khổng lồ lập tức
Chìa hai tay ra để nhấc thầy lên
Hai bàn tay xưa Hécquyn từng bóp.

133 Khi cảm thấy mình đã được nâng lên
Thầy bảo: “Đứng đây”, và để tôi khỏi sợ
Ôm lấy tôi, quàng bàn tay qua lưng.

136 Giống như tháp Carixenđa, từ dưới
Ta ngước nhìn lên về phía tháp nghiêng
Đúng lúc có đám mây bay qua đấy.

139 Tôi cũng vậy, khi nhìn qua nỗi buồn
Khi chờ xem Antêô cúi xuống
Quả thực, tôi chỉ muốn bỏ hành trình.

142 Nhưng rất nhẹ nhàng, đặt chúng tôi xuống
Nơi Luyxiphe và Giuđa u sầu
Ở đó lâu Antêô không cúi xuống

145 Mà liền đứng thẳng như cột buồm con tầu.


Chú thích:

KHÚC XXXI

4. Mũi giáo Achille: mũi giáo mà Achille (Asin) thừa kế từ cha là Peleo có ma lực làm lành vết thương mà nó gây ra.
12. Tiếng tù và mạnh mẽ của người khổng lồ Nemrod còn mạnh hơn tiếng tù và kêu cứu của Orlando.
16. Trong khúc ca về hiệp sĩ Orlando (La Chanson de Roland) kể rằng khi vua Carlo trở về Tây Ban Nha, đội quân đi sau của cháu ông là Orlando bị phục kích ở đèo Roncisvalle. Orlando đã thổi tù và kêu cứu mạnh đến mức bung cả gân cổ. Carlo nghe thấy tiếng tù và từ rất xa bên kia đèo nhưng đã muộn.
21. Các bản chúng tôi sử dụng, nhiều bản dịch “đây là thành phố nào?”, có bản dịch “đây là đâu?”. Chúng tôi dịch theo nguyên tác (che terra è questa?), như bản của Nguyễn Văn Hoàn.
41. Lâu đài Montereggion nằm trong thung lũng Elsa, gần Siena, có 14 tháp cao như Dante đã mô tả.
44. Những người khổng lồ bị Giove giáng sấm sét tiêu diệt khi họ định trèo lên trời để tấn công các vị thần, theo thần thoại Hy Lạp.
51. Marte (Mars) là thần chiến tranh.
59. Quả thông bằng đồng đen có chiều cao 4 mét thời Dante đặt ở nhà thờ Thánh Peter.
63. Ba người Frison: cư dân của xứ Frisia, một vùng ở bờ biển Bắc. Thời trung cổ họ là những người cao lớn nhất thế giới.
77. Nembrotto (Nimrod): nhân vật trong Kinh Thánh (Cựu Ước_Sáng thế ký 10: 8-10; 11: 1-9).
94. Fialte (Ephialtes): người khổng lồ, cùng em trai mình là Otus định trèo lên tấn công trời.
99 – 100. Briarco (Briareus): người lớn nhất trong các khổng lồ; Anteo (Antaeus): con trai của Poseidon và nữ thần Gaea Libia. Antaeus sống trong hang ở thung lũng Bagrada, gần Zama và sống bằng thịt sư tử. Là thần không thể đánh bại một khi còn chạm vào mẹ mình là thần đất Gaea thì luôn lấy lại được sức mạnh. Hecrales trên đường đến khu vườn để lấy cắp quả táo của các nàng Hesperides đã giết được Antaeus bằng cách nhấc bổng thần lên cao rồi bóp chết (kì công thứ 11).
119. Anteo không tham gia trận đánh ở thung lũng Flegra (xem khúc XIV, 58) vì khi đó chưa sinh ra nhưng Virgilio muốn tán dương nó, đã nói rằng “nếu ngươi tham gia trận đánh oanh liệt của các anh em thì ta tin sẽ chiến thắng những người con Trái đất”.
123. Cocito: đầm đóng băng ở Địa ngục, tạo thành tầng ngục cuối cùng (xem khúc III, 78)
124. Tizio, Tifo (Tityus, Typhon): hai khổng lồ khác. Một kẻ bị Giove trói tay vứt xuống núi lửa Etna, giờ nằm đấy, thỉnh thoảng vẫn thở ra lửa còn một kẻ bị sét đánh chết hoặc bị trúng tên của thần Apollo.
136. Carisenda: tháp nghiêng nổi tiếng ở Bologna. Khi có đám mây bay về phía nghiêng của tháp thì người đứng dưới nhìn cứ ngỡ như tháp đổ về phía mình.
 
 

 
 
Tầng Địa ngục thứ chín, ngục thứ nhất (Caina), ngục thứ hai (Antênôra)

Nếu thơ tôi dữ dằn và khô khốc
Như tự thân cái Hố thảm sầu này
Nơi trên đó chồng chất bao ngục khác.

4 Thì tôi trình bày ý tưởng của tôi
Đầy đủ hơn, nhưng mà không có nó
Dù nhọc nhằn, vẫn bày tỏ ra đây.

7 Bởi vì đây, việc làm không hề dễ
Khi đi mô tả cái thế giới này
Không phải việc của những lời “bố – mẹ”.

10 Hỡi Nàng Thơ từng giúp Amphiônê
Xây thành Têbê, xin Nàng trợ giúp
Để không quá xa sự thực – ngôn từ.

13 Hỡi cái lũ xấu xa, tồi tệ nhất
Đến kiếp dê cừu cũng vẫn còn hơn
Thật khó tả, thà rằng trên mặt đất.

16 Chúng tôi ở trong màn sương kinh hoàng
Bên chân gã khổng lồ, trong hố tối
Mắt tôi nhìn một vách đá dựng lên.

19 Bỗng tôi nghe tiếng kêu: “Hãy chú ý
Nếu có thể, xin chớ giẫm lên đầu
Của những anh em nơi này đau khổ”.

22 Tôi quay lại nhìn và thấy phía trước
Ngay dưới chân một cái hố đóng băng
Trông giống như thủy tinh hơn là nước.

25 Chưa bao giờ mùa đông, sông Đanuýp
Ở nước Áo, hay sông Đông xa xôi
Lại phủ một lớp băng dày khủng khiếp.

28 Cho dù ngọn núi Tambécnicki
Hay núi Pietờrapana đổ sập xuống
Thì mặt hồ cũng không rạn nứt ra.

31 Và như con ếch đang kêu ì oạp
Mũi nhô lên cao trên mặt nước đầm
Đêm, mơ màng người nông dân mùa gặt.

34 Trong băng giá, những âm hồn đau đớn
Vì lạnh, nên xấu hổ cũng tái xanh
Răng đập vào răng như cò gặp lạnh.

37 Tất cả âm hồn gương mặt cúi gằm
Mọi bằng chứng được phơi bày như vậy:
Miệng – rét cóng, còn đôi mắt – đau thương.

40 Khi đưa mắt nhìn quanh, tôi lại thấy
Có hai âm hồn ôm ghì lấy nhau
Đến nỗi tóc trên đầu hoà lẫn vậy.

43 Tôi liền hỏi: “Sao ôm ghì lấy nhau
Các anh là ai?” Họ liền quay đầu lại
Nhìn vào tôi, khi ngẩng mặt lên cao.

46 Hai đôi mắt đã đầm đìa nước mắt
Chảy ròng ròng xuống môi và đóng băng
Họ vẫn ôm ghì nhau và gào khóc.

49 Chưa bao giờ hai tấm gỗ ghép vào
Chặt như vậy, họ như hai dê đực
Trong cơn điên dùng trán húc vào nhau.

52 Một âm hồn rụng hai tai vì lạnh
Mặt cúi gằm gằm, cất tiếng hỏi tôi:
“Sao nhìn chúng tôi như soi gương vậy?

55 Nếu ngươi muốn biết hai âm hồn này:
Ông Anbéctô – bố họ di chúc lại
Thung lũng sông Bixenđô của họ giờ đây.

58 Họ đều là con của cùng một mẹ
Nhưng nếu lục tìm khắp ngục Caina
Không ai đáng đông thành keo hơn họ.

61 Cũng không phải cái tên đang đứng nhìn
Bị Áctu dùng kiếm đâm thủng ngực
Cũng không phải Phôcácsia, hay tên

64 Đầu bị che khuất, ta không thấy rõ
Hắn tên là Xátxôn Mátkêrôni
Nếu ngươi là dân Tôxcan, hẳn biết nó.

67 Còn bây giờ – ta nói vài lời cuối –
Ta là Camisiôn đê Pátxi
Đang chờ Cáclin, để nhẹ bớt tội”.

70 Tôi thấy hàng trăm gương mặt tím bầm
Vì lạnh, và tôi cũng run bần bật
Giờ vẫn run, hễ thấy nước đóng băng.

73 Sau đó chúng tôi đi vào trung tâm
Về cái nơi dồn nén mọi trọng lực
Và tôi run trong giá lạnh tối đen.

76 Đây là ý muốn, định mệnh, hay ngẫu nhiên
Tôi không biết, nhưng đang đi qua giữa
Những cái đầu, bỗng vấp mạnh bàn chân

79 Vào một kẻ đang vừa kêu vừa khóc
“Sao giẫm tôi, hay ngươi đến hành tôi
Trả thù trận Môngtapécti thảm khốc?”

82 Tôi nói: “Xin thầy nán lại đợi con
Con muốn xua đi một điều nghi vấn
Rồi ta đi nhanh theo mức thầy cần”.

85 Thầy tôi dừng lại và tôi lên tiếng
Với âm hồn vẫn đang chửi rủa tôi:
“Ngươi là ai mà dữ dằn quát mắng?”

88 “Thế ngươi là ai mà qua Antênôra
Đá mạnh vào má người ta như thế
Đá đau hơn cả người còn sống à”.

91 Tôi trả lời: “Ta là người chưa chết
Chắc việc nổi danh là điều khát khao
Để trong thơ ta, tên ngươi sẽ viết?”

94 Hắn đáp: “Ta chỉ mong điều ngược lại
Ngươi đi khỏi đây, chốn băng giá này
Mua chuộc có nghĩa gì, ngươi biết đấy!”

97 Thế là tôi tóm lấy da gáy nó
Và nói: “Mày phải xưng tên ngay
Hoặc sẽ trụi tóc, cái đồ nguyền rủa!”

100 Nó lại nói: “Sao làm ta trụi tóc?
Ta không nói cho biết ta là ai
Dù ngươi có làm cho ta què quặt”.

103 Trong tay tôi có ít tóc của nó
Vì tôi đã nhổ tóc nó ít nhiều
Còn nó cúi gằm, sủa lên như chó.

106 Ai đó kêu: “Bốcca, mày sao thế?
Mày nghiến răng như vậy chưa đủ sao
Lại còn sủa, con quỷ nào chọc thế?”

109 Tôi nói: “Không cần ngươi nói nữa
Tên phản bội đê hèn, nỗi nhục của ngươi
Chốn trần gian sẽ ô danh muôn thuở”.

112 Hắn trả lời: “Cứ kể điều ngươi thích
Nhưng nếu như ngươi ra khỏi chốn này
Đừng im lặng về cái thằng mỏng mép.

115 Ở đây nó khóc trên tiền quân Pháp
Ngươi có thể nói: “Tôi đã thấy Ngài
Nơi những tội phạm được giam chỗ mát”.

118 Nếu người ta hỏi: còn những ai nữa
Thì bên cạnh là Đức ông Béckeria
Đã từng bị dân Phirenxe cắt cổ.

121 Đằng kia là Gianni đê Xônđaniêri
Ganêlônê và Têbanđenalô, là kẻ
Mở cửa thành Phaenxa giữa đêm khuya”.

124 Khi âm hồn này chúng tôi bỏ lại
Thấy hai đứa trong cùng một hố băng
Đầu này đội đầu kia như đội mũ.

127 Giống như người ta ăn bánh khi đói
Người ở trên vào người dưới cắm răng
Ở nơi bộ óc nối liền với gáy.

130 Chẳng khác gì Tiđêô trong cơn giận
Gặm thái dương của Mênalíppô
Chén xong hộp sọ, rồi các bộ phận.

133 “Hỡi ngươi – tôi nói – ngươi đang biểu lộ
Hận thù thú vật với kẻ ngươi ăn
Hãy cho ta biết nguyên nhân của nó.

136 Nếu ngươi có lý để mà hận thù
Thì ngươi là ai, vì đâu oán hận
Để nơi trần thế ta minh oan cho

139 Một khi lưỡi ta chưa thành bất động”.

Chú thích:

KHÚC XXXII

10. Anfione: theo thần thoại Hy Lạp, Anfione gọi các Nàng thơ đến để giúp xây dựng thành Tebe. Theo tiếng đàn lia của chàng các tảng đá tự động xếp đúng vào chỗ cần thiết.
25. Sông Danoia ở Osterrlicchi: sông Đanuýp ở Áo; sông Tanai: sông Đông ở Nga.
28 – 29. Tambernicchi và Pietrapana: hai ngọn núi ở phía bắc Toscana.
55. Hai âm hồn: đây là hai anh em ruột Alessandro và Napoleone degli Alberti. Napoleone thuộc phe Ghibellini còn Alessandro thuộc phe Guelfi. Sự đối lập về chính trị và tranh chấp tài sản đã dẫn họ đến những cuộc sát phạt sinh tử từ năm 1282 đến 1286. Xuống Địa ngục vẫn còn thù địch nhau.
59. Ngục Caina: vòng thứ nhất của tầng ngục cuối cùng. Caina là người giết em trai mình trong Kinh Thánh.
61. Mordret (Modred): là con trai mưu giết vua cha Artu (Arthur) bị Artu xuyên cho một nhát kiếm qua lồng ngực mà lỗ thủng ánh sáng lọt qua được. Trước khi chết còn kịp đâm vua cha bị thương nặng.
63. Focaccia: biệt danh của Vanni de Cancellieri, quí tộc Pistoia thuộc phe Trắng đã giết chết hai người bà con thuộc phe Đen.
65. Sassal Mascheroni: người Firenze, giết cháu của mình để giành quyền thừa kế. Bị xử chết bằng cách lăn trong thùng có đóng đinh nhọn. Chuyện này ở Toscana ai cũng biết.
68. Camicion de Pazzi: tức Alberto Camicion, đã giết một người bà con để chiếm đoạt tài sản.
69. Carlin: tức Carlino de Pazzi, người bà con của Camicion, thuộc phe Trắng, vì tiền đã giao lâu đài Piantravigne cho phe Đen làm cho nhiều người phe Trắng bị giết nên Camicion cho là tội của Carlin nặng hơn.
79 – 81. Đây là Bocca degli Abbati, kẻ phản bội đã chặt tay người cưỡi ngựa cầm cờ, làm cho hàng ngũ rối loạn dẫn đến sự thất bại của phe Trắng trong trận Montaperti.
88. Anterona: nơi giam giữ và hành hình những kẻ phản bội tổ quốc hay đảng của mình. Anterona là tên một người Tơroa đã phản bội thành phố của mình, giúp cho Ulisse và Dimede ăn trộm tượng thần Athena.
114. Buosa da Duera: năm 1263 cầm đầu một đội quân Ghibellini của Lombardia để chặn đường quân Pháp tiến về Roma, hắn đã nhận tiền đút lót và để cho quân Pháp đi qua.
119. Beccheria: Tesauro dei Beccheria, tu viện trưởng Vallombrosa, bị tố cáo là đã thông đồng với những người Ghibellini, bị trục xuất ra khỏi Firenze và bị chặt đầu năm 1258.
121. Gianni de Soldanier: quý tộc Firenze, thuộc phe Ghibellini, năm 1266 đã phản bội đảng mình chạy sang hàng ngũ Guelfi.
122. Ganellone: tức Gano di Mangaza đã phản bội, dẫn đến việc Orlando (Roland) bị phục kích và tử trận trên đèo Roncisvalle (xem khúc XXXI, 16); Tebaldello de Zambrasi: kẻ nửa đêm đã mở cửa thành Faenza giao nộp cho phe Guelfi Bologna.
125. Từ đoạn này bắt đầu cảnh Bá tước Ugolino gặm đầu Giám mục Ruggieri.
130. Tideo (Tydeus): một trong bảy vua bao vây thành Tebe, giết Menalippo (Menalippus) rồi gặm đầu Menalippo.

 
 
KHÚC XXXIII

Tầng Địa ngục thứ chín, ngục thứ hai (Antênôra), ngục thứ ba (Tôlêmê)

Ngẩng cái mồm từ đầu lâu gớm ghiếc
Rồi chùi mồm còn nhuốm đầy máu tươi
Vào mớ tóc của bữa ăn khủng khiếp.

4 Đoạn nói: “Ngươi muốn ta kể cho ngươi
Nỗi đau tuyệt vọng tim ta vò xé
Khi nghĩ đến, ta không thốt nên lời.

7 Nhưng nếu câu chuyện của ta có thể
Tạo thành bản án với kẻ thù này
Thì ta bằng lòng vừa khóc vừa kể.

10 Chẳng biết ngươi là ai, bằng cách gì
Mà xuống được đây, nhưng nghe giọng nói
Thì đúng ngươi là dân Phirenxe.

13 Ta là Bá tước Ugôlinô một thuở
Còn tên này là Giám mục Rugiêri
Không ngẫu nhiên – một láng giềng như thế.

16 Do kết quả độc ác một âm mưu
Tin ở nó, khiến cho ta bị bắt
Rồi bị xử chết, không cần nói nhiều.

29 Nhưng có một điều chưa ai biết rõ
Cái chết của ta độc địa nhường nào
Ta căm hận! Ngươi hãy nghe ta kể:

22 Một ô cửa nhỏ của một tháp tù
Rồi vì ta mà có tên Tháp đói
Còn nhiều người bị giam giữ sau ta.

25 Qua ô cửa bao lần trăng tròn khuyết
Và khi trong cơn ác mộng nặng nề
Xé tấm màn phủ che ngày phía trước.

28 Một tên lãnh chúa – ta thấy trong mơ –
Xua con sói và sói con trên núi
Ngăn cách Pida nhìn thấy Lúcca.

31 Đàn chó nhanh nhẹn vì được huấn luyện
Bọn Goalăngđi, Xítmôngđi, Lăngphờrăngđi
Tiến lên phía trước dàn thành trận tuyến.

34 Bầy chó đuổi người bố và bầy con
Hầu như đã kiệt sức và mệt lử
Những chiếc răng nhọn ngoạm vào mạng sườn.

37 Ta đã thức giấc khi vừa rạng sáng
Nghe những đứa con khóc thét trong mơ
Chúng ở bên ta và đang đòi bánh.

40 Ngươi không rơi lệ khi nghe những lời
Giờ vẫn làm con tim ta tan nát
Có bao giờ ngươi để nước mắt rơi?

43 Bọn trẻ thức giấc, và gần đến giờ
Theo lệ thường chúng được ăn bữa sáng
Nhưng chúng sợ điều đã thấy trong mơ.

46 Ta nghe rõ tiếng bịt cửa ra vào
Của tháp tù, ta ngoái nhìn – cửa đóng
Ta nhìn con, không nói được lời nào.

49 Ta không khóc nhưng sững sờ hóa đá
Còn chúng khóc, bé Anxêmô hỏi ta:
“Sao cha lại nhìn chúng con như thế?”

52 Ta không khóc, im lặng như người câm
Suốt cả ngày và cả đêm sau đó
Đến khi mặt trời quay lại trần gian.

55 Tia nắng lọt vào tháp tù đau khổ
Ta nhìn vào sắc mặt những đứa con
Nhận ra sắc mặt của mình như thế.

58 Quá xót xa, ta cắn chặt bàn tay
Bọn trẻ nghĩ rằng cha mình đang đói
Chúng đứng dậy và đồng thanh cất lời:

61 “Thưa cha, chúng con bớt phần đau khổ
Nếu cha bằng lòng ăn thịt chúng con
Cha lấy lại thịt xương từ cha đó”.

64 Ta cố nén, tránh làm đau lòng thêm
Suốt hai ngày, tất cả đều im bặt
Mặt đất nghiệt ngã sao chẳng mở lòng!

67 Sang ngày thứ tư Gátđô ngã vật
Xuống chân ta và nức nở kêu lên:
“Cha ơi, sao chẳng cứu con!” – rồi chết.

70 Cũng như giờ đây, ngươi nhìn thấy ta
Ta đã nhìn ba đứa kia lần lượt
Chết đói, và ngày thứ sáu thì ta

73 Đã mù mắt, ôm chúng trong sợ hãi
Gọi tên con, sau khi chết hai ngày
Rồi đến lượt ta chết vì cái đói”.

76 Nói xong lời, hai con mắt ngầu đỏ
Ugôlinô vồ cái sọ thảm thương
Và gặm tiếp, răng sắc như răng chó.

79 Hỡi Pida, ô nhục của mọi người
Miền đẹp tươi, nơi tiếng “xi” vang vọng
Sao láng giềng chậm trễ cực hình ngươi?

82 Capraia, Goócgôna, hãy hành động
Hãy chặn lại cửa dòng sông Ácnô
Để dìm chết sau bức tường dân chúng!

85 Vì dù Bá tước Ugôlinô có lỗi
Trong việc phản bội thành trì các ngươi
Nhưng con cháu ông làm gì nên tội?

88 Tuổi còn trẻ khiến chúng thành vô tội
Thành Têbê mới, Ugucsiôn, Brigata
Và hai người khác thơ ta nhắc tới.

91 Chúng tôi đến một nơi băng giá khác
Nghiệt ngã bao trùm lên những âm hồn
Mặt không phải cúi gằm mà lật ngược.

94 Những giọt nước mắt ở đây bị chặn
Nỗi khổ đau trong mắt bị ngăn dòng
Chạy ngược vào trong càng thêm đau đớn.

97 Những giọt nước mắt đầu tiên đã đông
Thành hai cái mũ lưỡi trai trong suốt
Lấp đầy hố mắt dưới bờ mi cong.

100 Giây phút này, cứ ngỡ vì giá lạnh
Mọi cảm xúc đều biến khỏi mặt tôi
Như chỉ còn một làn da chai sạn.

103 Tôi cảm thấy như có làn gió thoảng
“Thầy ơi – tôi hỏi – gió từ đâu ra
Vì ở đây không khí đều xẹp xuống?”

106 Thầy tôi đáp: “Con sẽ tới nơi đó
Và mắt con sẽ thấy câu trả lời
Sẽ thấy căn nguyên của làn khí đó”.

109 Một âm hồn của lạnh giá, đêm đen
Thét lên rằng: “Hỡi những hồn độc ác
Bay được giành riêng buồng ngục cuối cùng.

112 Hãy giúp ta gỡ bỏ màn băng cứng
Để nỗi đau bằng giọt lệ tuôn ra
Trước khi băng giá làm cho đông cứng”.

115 Tôi trả lời: “Ta sẽ gỡ giùm ngươi
Nhưng ngươi là ai, hãy cho ta biết
Ta chìm dưới băng nếu chẳng giúp ngươi!”

118 “Ta là thầy dòng Anbêrigô – hồn đáp –
Người đã gieo trái cây độc trong vườn
Nhận vả chát thay cho chà là ngọt”.

121 Tôi kêu lên: “Ô, ngươi chết rồi sao?”
Hồn đáp: “Trên kia, nơi trần thế
Không biết được thân xác ta thế nào.

124 Ở đây, xứ Tôlômêa này, theo lệ
Nhiều khi hồn rơi xuống đây, trước khi
Xác được Atrôpốt đưa vào cõi tử.

127 Và để ngươi sẽ vui lòng giúp ta
Gỡ ra dòng lệ thủy tinh trên mắt
Nên nhớ: hồn bị phản bội ngay à.

130 Như ta đây, xác sẽ bị chiếm đoạt
Bởi con quỷ, nó cai quản xác này
Đến khi hết hạn thời gian cho xác.

133 Hồn đi xuống, cho tới khi đến đáy
Có thể người đời chưa biết xác kia
Nhưng hồn đã trong giá băng đông lại.

136 Điều đó cần biết nếu ngươi mới đến
Kia là ngài Brăngca Đôria
Ta đã cùng ngài rất nhiều năm tháng”.

139 Tôi kêu lên: “Ngươi định lừa ta chăng
Vì Brăngca Đôria chưa chết
Ông vẫn ăn, uống, ngủ, mặc áo quần”.

142 Hồn đáp: “Trong vạc nhựa sôi sùng sục
Miken Dăngkê cũng hãy chưa về
Với mặt đất bàn chân chưa đoạn tuyệt.

145 Một con quỷ vào xác Brăngca
Dùng xác nó cùng với người thân thích
Chúng vẫn cùng nhau tiếp tục hành nghề.

148 Nhưng bàn tay ngươi hãy đưa lên mắt
Gỡ hộ ta!” Nhưng tôi đã không đưa
Tội gì giữ lời với thằng quỷ quyệt.

151 Ôi, dân Giênôva, những kẻ dở hơi
Toàn những kẻ đầy thói hư tật xấu
Sao chẳng đuổi bay khỏi mặt đất này?

154 Cùng một âm hồn xứ Rômanha
Ta đã thấy một tên trong bọn đó
Hồn đã bị đày xuống ngục Côsitô

157 Nhưng xác còn nhởn nhơ nơi dương thế.


Chú thích:

KHÚC XXXIII

13. Bá tước Ugolino: Ugolino della Gherardesca, Bá tước xứ Donoratico và Pisa, từng là trợ thủ chính của vua Enzo. Do những sai lầm chính trị, năm 1288 dân chúng nổi dậy buộc tội ông là phản bội tổ quốc. Ông bị bắt giam cùng với hai đứa con và hai đứa cháu trong một tháp tù. Bị bỏ chết đói ở đây tháng 5 – 1289.
28. Dãy núi San Giulano ngăn cách hai thành phố Pisa và Lucca.
32. Gualandi, Sismondi, Lanfranchi: ba dòng họ lớn thuộc phe Ghibellini đã tập hợp lại để chống Ugolino.
38. Trong nguyên bản viết: những đứa con trai nhưng thực ra Ugolino bị giam cùng hai đứa con trai cuối và hai đứa cháu.
80. Nơi tiếng “xi” từng vang lên: si, tiếng Italia có nghĩa là vâng. Nói về nguồn gốc của tiếng Italia.
82. Caprai, Gorgona: hai đảo nhỏ ở tây bắc bán đảo Elba, nơi sông Arno đổ ra biển.
89. Thành Têbê mới: ám chỉ Pisa; Uguicione: con trai; Brigata: cháu của Ugolino.
90. Hai người khác: Anselmuccio (câu 50) và Gaddo (câu 67) của khúc ca này, là cháu và con trai của Ugolino.
118. Alberigo dei Manfredi: thầy dòng, một thủ lĩnh phe Gulffi ở Faenza có hiềm thù với hai người thân thích là Manfredo và Alberghetto. Một lần Alberigo mời hai người đến dự tiệc, cuối buổi tiệc hắn gọi: “Hãy mang trái cây ra đây!”. Đó là mật hiệu đã định trước, bọn người nhà xông ra giết chết hai người khách. Từ đó có thành ngữ “Trái cây của thầy dòng Alberigo”.
120. Nhận vả chát thay cho chà là ngọt: câu này dịch sát theo nguyên bản như các bản mà chúng tôi sử dụng. Vì rằng quả chà là (dattero) bao giờ cũng có vị ngọt ngào hơn quả vả (figo), nỗi cực hình muôn thuở dưới Địa ngục của Alberigo còn kinh khủng hơn cái đau đớn phút chốc mà hắn mang đến cho những người thân thích của mình.
121. Ô, ngươi chết rồi sao? – Dante ngạc nhiên khi gặp Alberigo ở Địa ngục vì thời điểm này hắn vẫn đang còn sống.
124. Tolomea: tên gọi của vòng thứ ba tầng Địa ngục thứ chín, nơi đày ải những tội nhân đã sát hại những người khách đến nhà mình. Ngày xưa Pompeo bị Cesare đánh bại phải chạy sang Ai Cập ẩn náu trong cung điện của vua Tolomeo. Để lấy lòng Cesare, Tolomeo đã giết Pompeo.
126. Atropos: theo thần thoại Hy Lạp, nữ thần Atropos giữ nhiệm vụ cắt sợi chỉ cuộc sống, sợi chỉ bị cắt thì người chết.
137. Branca Doria: kẻ đã mời bố vợ là Michel Zanche đến ăn tiệc rồi giết chết với sự giúp đỡ của một đứa cháu. Hồn của Branca Doria xuống Địa ngục còn sớm hơn cả hồn Michel Zanche đã bị giết. Trong cái xác của Branca Doria còn sống, quỷ sứ đã chiếm chỗ của linh hồn ngay sau khi giết người, cả đứa cháu kia cũng vậy.
154. Cùng một âm hồn xứ Rômanha: tức Alberigo dei Manfredi (câu 118).
155. Một tên trong bọn đó: tức là Branca Doria (câu 137).

 
 
KHÚC XXXIV

Tầng Địa ngục thứ chín, ngục thứ tư (Giuđécca) – Trở về

“Đoàn cờ lệnh của Diêm vương đang tiến
Về phía chúng ta – thầy nói với tôi –
Con hãy nhìn, có gì trong u ám?”

4 Khi đêm đến trong bầu trời của ta
Hay trong sương mù ánh mắt nhìn khó
Một cối xay đang xoay cánh từ xa.

7 Cái mà tôi thấy, giống như vậy đó
Để tránh gió tôi nép vào lưng thầy
Vì chẳng có chỗ ẩn nấp nào nữa.

10 Viết lại điều này tôi vẫn thấy run
Tôi đã ở trong lòng băng giá đó
Hồn trong băng như rơm trong thủy tinh.

13 Một số này nằm, số kia lại đứng
Kẻ đứng bằng đầu, kẻ bằng hai chân
Kẻ uốn vòng cung, về hai chân – mặt hướng.

16 Khi chúng tôi đã tiến đến khá gần
Thầy của tôi muốn chỉ cho tôi thấy
Kẻ có một thời với vẻ đẹp xinh.

19 Thầy đứng ra phía trước tôi và nói:
“Đây là Đitê, và đây là nơi
Mà sự sợ hãi con cần xua đuổi”.

22 Tôi không còn sức lực, lạnh cứng người
Xin bạn đừng hỏi gì thêm, bạn đọc
Không đáng phí sức để viết điều này.

25 Tôi chưa chết, nhưng cũng không còn sống
Nếu bạn thông minh xin hãy đoán xem
Lúc đó tôi không chết mà không sống.

28 Vị chúa tể của vương quốc đau thương
Nhô ra khỏi lớp băng nửa phần ngực
Tôi có thể so mình với vĩ nhân.

31 So vĩ nhân với cánh tay Đitê
Từ đó bạn hình dung ra toàn bộ
Sao cho tương xứng với các phần kia.

34 Xưa hắn đẹp, mà nay xấu như ma
Đã dám liều chống lại Đấng Tạo hoá
Và điều xấu xa từ đó mà ra.

37 Vô cùng kinh ngạc với tôi lúc đó
Khi thấy hắn có ba mặt trên người
Một mặt ở phía trước, toàn màu đỏ.

40 Còn trên vai này và trên vai kia
Hai mặt bổ sung cho mặt thứ nhất
Và nói liền nhau qua phía đỉnh đầu.

43 Mặt phía phải như nửa vàng nửa trắng
Mặt phía trái như mặt của những người
Từ xứ sở sông Nilô chảy xuống.

46 Dưới mỗi mặt giương ra đôi cánh lớn
Với kích thước của một con chim to
To hơn nhiều những cánh buồm ngoài biển.

49 Chúng không có lông chim mà vẻ giống
Như cánh dơi khi vỗ cánh lên trời
Trên đồng tối đuổi ba luồng gió mạnh.

52 Làm cho đầm Côsitô đóng băng
Hắn khóc với sáu con mắt, và rỏ xuống
Bọt mép lẫn máu từ ba cái cằm.

55 Trong mỗi miệng như thế hắn dùng răng
Nhai một kẻ tội phạm, và ba phía
Cùng một lúc hắn hành hạ ba tên.

58 Tên đằng trước hàm răng không kinh hoàng
Bằng móng tay, vì đôi khi bóc hết
Toàn bộ da ở trên cả sống lưng.

61 “Tên ở trên chịu hình phạt nặng nhất –
Thầy tôi nói – đó là Giuđa Itcariôtê
Đầu trong mồm, phía ngoài chân giãy đạp.

64 Còn hai tên này đầu đang chúc xuống
Kẻ bị treo từ mõm là Bờrutô
Nó quằn quại mà không kêu một tiếng.

67 Tên tay chân to khoẻ là Cátxiô
Nhưng đêm đã về, giờ đã đến lúc
Ta lên đường, tất cả đã xem qua”.

70 Như thầy muốn, tôi ôm hôn cổ người
Thầy chọn đúng lúc và nơi thích hợp
Ngay vừa khi giang rộng những cánh kia.

73 Thầy tiến đến, nắm vào sườn đầy lông
Trèo xuống từ túm này sang túm khác
Giữa đám lông rậm và các vỏ băng.

76 Khi chúng tôi đã xuống gần đến chỗ
Nơi đùi khép vào và háng nhô ra
Thầy của tôi thấy mệt và lo sợ.

79 Thầy lộn đầu xuống, chân giơ ngược
Rồi bám vào lớp lông để trèo lên
Tôi tưởng thầy lại quay về Địa ngục.

82 Thầy thở hổn hển như người kiệt sức:
“Hãy bám vào cho chắc bậc thang này
Đấy là đường để thoát ra khỏi ngục”.

85 Chúng tôi đi ra qua một lỗ hổng
Thầy vừa đặt tôi ngồi cạnh lối ra
Vừa đi tới với những bước thận trọng.

88 Tôi ngước mắt, tưởng thấy Luyxipherô
Giống như khi tôi vừa rời khỏi hắn
Còn nó hai chân giơ lên trên cao.

91 Khi đó toàn thân cực kỳ run rẩy
Tự xét đoán, ai nghe câu chuyện này
Điểm tôi đã vượt qua là đâu vậy.

94 “Con hãy đứng lên đi – thầy tôi nói –
Đường còn xa và không chút dễ dàng
Mà mặt trời thì đã gần nửa buổi”.

97 Chúng tôi đứng không phải trong cung điện
Mà chỉ là một hang động tự nhiên
Nên gồ ghề, không một chút ánh sáng.

100 “Thầy ơi – tôi nói khi đã đứng lên –
Khi ta còn ở đây, trong vực thẳm
Thầy nói đôi lời để con khỏi lầm.

103 Băng đâu rồi? Người này sao chúc xuống
Và tại sao cần rất ít thời gian
Để mặt trời chuyển từ đêm đến sáng?”

106 Thầy trả lời: “Con vẫn còn hình dung
Ở phía bên kia, nơi ta đã túm
Lông côn trùng đang đục khoét trần gian.

109 Con ở bên ấy khi ta trèo xuống
Và khi quay lại, con đã vượt qua
Cái điểm mọi phía hướng vào sức nặng.

112 Bây giờ con đã ở dưới bán cầu
Đối xứng với cái bán cầu che phủ
Miền khô ráo trên bóng những miền cao.

115 Không lỗi lầm một Con người đã qua.
Giờ con đang đứng trên quả cầu nhỏ
Mặt bên kia là vùng Giuđécca.

118 Ở đây ban ngày, bên kia buổi tối
Tên có bộ lông làm thang cho ta
Vẫn bị trồng ở đó, như trước đấy.

121 Nó rơi từ trời xuống phía bên này
Quả đất ngày xưa đến đây trải rộng
Nhưng vì sợ đã tụt xuống biển sâu.

124 Có thể vì thế, đã chừa khoảng trống
Khi chạy sang bán cầu của chúng ta
Phần ta thấy nó nhô cao là ngọn”.

127 Có một nơi cách xa Bendebu
Bờ của nó trải về miền xa thẳm
Mắt nhìn không thấy nhưng tai nghe ra.

130 Có một con suối mà dòng nước chảy
Xuyên qua vách đá bằng một lỗ tròn
Nước chảy ra rồi dốc xuống thoai thoải.

133 Thầy và tôi theo con đường khuất này
Chúng tôi bước lên, về nơi sáng sủa
Chẳng hề quan tâm đến việc nghỉ ngơi.

136 Thầy đi đầu, còn tôi theo sát gót
Mắt tôi nhìn ra vẻ đẹp xiết bao
Hướng bầu trời, qua lỗ tròn thấy được.

139 Chúng tôi ra, thấy lại các vì sao.


Chú thích:

KHÚC XXXIV

1. Vexilla regis prodeunt: câu này trong nguyên tác viết bằng tiếng Latinh (đoàn cờ của vua đang đến gần). Đây là một câu trong bản tụng ca của Venazio Fortunato (thế kỷ VI). Dante, qua lời của Virligio, thêm inferni (nghĩa là Địa ngục). Các bản chúng tôi dùng, có bản để nguyên, có bản dịch nghĩa. Chúng tôi dịch như bản của Nguyễn Văn Hoàn.
20. Dite (Dis): đây là tên gọi khác của Lucifero.
39. Mặt đỏ: ý nói sự tức giận; mặt nửa vàng nửa trắng: biểu thị sự ngu dốt; như mặt người xứ sông Nilo: người Êtiôpi da đen.
62. Giuda Scariotto: phản bội Giê-su, nghĩa là tên phản bội lớn nhất.
65 – 67. Giunio Bruto (85 – 42 tr. CN): kẻ giết Cesare; Caio Cassio Longino: bạn của Bruto, đồng phạm giết Cesare.
108. Côn trùng đang đục khoét trần gian: tức Lucifero.
113. Miền khô ráo: tức trần gian.
115. Tức Chúa Giê-su Chrits.
117. Giudecca: vùng hẹp nhất của ngục Cocito.
121 – 126. Khổng lồ Lucifeo từ trên trời rơi xuống, đất kinh sợ tụt xuống thành biển. Đoạn này Dante cải biên huyền thoại Lucifeo trong Kinh Thánh.
127 – 138. Belzebu: một tên gọi khác của Lucifeo, có một nơi có dòng suối xuyên qua vách đá chảy ra nhưng vì trong bóng tối mắt không nhìn thấy được. Hai thầy trò cùng theo dòng suối này để đi ra. Chỗ này là ở đâu thì có lẽ chỉ mình Dante biết được.
139. Hai thầy trò đi về nơi sáng sủa và thấy lại các vì sao: nghĩa là về dương thế. Từ “các vì sao – stelle” Dante dùng để kết thúc các phần của Thần khúc.

 
 
LỜI NGƯỜI DỊCH

Trong văn chương Thế giới có những tên tuổi mà sẽ mãi mãi là những cây đại thụ, là biểu tượng của sự vĩ đại, của thiên tài. Đó là Homer, Dante, Shakespeare, Goethe… Đối với đa số chúng ta, Dante Alighieri trước hết là một nhà thơ, tác giả của Cuộc đời mới và Thần khúc. Có lẽ ít ai biết đến quyển Thơ, Bữa tiệc hay một số tiểu luận viết bằng tiếng Latinh của ông, ngoài những nhà nghiên cứu.

Trên thế giới sách vở, bài viết về Dante thật đúng là “thiên kinh vạn quyển”. Nhưng ở Việt Nam ta cũng không hề ít. Ngoài hai cuốn Thần khúc đã được dịch có các bài giới thiệu về tác giả và tác phẩm còn rất nhiều bài viết đã in ở các báo, tạp chí, chưa kể mục từ Dante Alighieri có lẽ không thiếu trong một cuốn từ điển nào, cho dù đó là “Từ điển Bách khoa”, “Từ điển Văn học”, “Từ điển Tác gia, tác phẩm” hay các loại từ điển Danh nhân…
Bởi vậy, việc giới thiệu về tác giả và tác phẩm mà những sự kiện lặp lại những gì đã từng được giới thiệu bằng tiếng Việt, chúng tôi xin phép được bỏ qua, và chỉ nói về việc dịch Dante.

***

Cách đây chừng 10 năm tôi đã dịch một số trích đoạn của Thần khúc, những đoạn mà tôi thích ở cả ba phần: Địa ngục, Tĩnh ngục, Thiên đường. Tuy vậy, chưa bao giờ tôi dám nghĩ là sẽ dịch Thần khúc một cách đầy đủ. Vài năm gần đây, khi đã dịch Cuộc đời mới và được đọc hai bản dịch Thần khúc bằng tiếng Việt thì nảy ra ý định là tiếp tục dịch trọn bộ Thần khúc ra tiếng Việt.

Nguồn và sách tham khảo mà chúng tôi sử dụng trong quá trình dịch Thần khúc là:
La Divina Commedia di Dante Alighieri (nguyên bản tiếng Italia).
Thần khúc (bản tiếng Nga), người dịch: Mikhail Lozinsky. Nxb “Văn học”, Moskva. 1967.
Thần khúc (bản song ngữ Italia – Anh), người dịch: Henry W. Longfellow.
Thần khúc (bản song ngữ Italia – Anh), người dịch: Allen Mandelbaum.
Thần khúc (bản song ngữ Italia – Anh), người dịch: James Finn Cotter
Thần khúc (bản tiếng Anh), người dịch: Henry F. Cary, 1888.
Thần khúc (bản tiếng Việt), người dịch: Lê Trí Viễn, Khương Hữu Dụng. Nxb Văn học, 1979.
Thần khúc (bản tiếng Việt), người dịch: Nguyễn Văn Hoàn. Nxb KHXH, 2005.

***

Cái khó nhất trong việc dịch Thần khúc ra tiếng Việt là thể thơ ba câu (Terzina): câu thứ nhất gieo vần với câu thứ ba, còn câu thứ hai móc vào câu thứ nhất của khổ sau theo sơ đồ: aba, bcb, cdc, ded… Một tác phẩm đồ sộ gồm hơn 14 ngàn câu được viết bằng một thể thơ có niêm luật và khuôn khổ rất chặt chẽ như vậy. Đấy là chỉ mới nói về hình thức.

Dịch sang tiếng Việt chúng tôi cũng theo đúng thể thơ này: ba câu, mỗi câu tám tiếng, theo trật tự một khổ gieo vần trắc, một khổ gieo vần bằng và cũng cố gắng để khổ này móc vào khổ kia. Thực ra, bằng tiếng Việt thì quan trọng là vần điệu của câu một gieo vào câu ba trong một khổ, còn vần móc khổ này qua khổ khác hiệu quả không rõ nét, bởi thế nhiều chỗ chúng tôi không thật chú trọng đặc điểm này. Đấy lại cũng chỉ là mới nói về hình thức.

Nhà thơ Đức Moses Saphir (1795 – 1858) viết thế này: “Bản dịch cũng giống như phụ nữ vậy, nếu chung thủy thì không đẹp, mà nếu đẹp thì không chung thủy”. Chúng tôi vẫn ưu tiên đặt chung thủy lên hàng đầu nên nhiều đoạn, nhiều chương dịch trước đây, mặc dù quả có đẹp hơn nhưng đành hy sinh để đổi lấy sự chung thủy và để cho thống nhất, vì trước mắt chưa thể dịch đẹp được từ đầu chí cuối. Chúng tôi sửa lại nhiều chỗ đã dịch trước đây, dựa vào bản dịch văn xuôi của Nguyễn Văn Hoàn. Trong hai bản tiếng Việt, đây là bản dịch sát và đủ ý nhất. Vì bám sát nội dung và không đảo trật tự câu như Nguyễn Văn Hoàn viết, nên có nhiều đoạn khó hiểu, có vẻ không lô-gíc, những chỗ như vậy chúng tôi cố gắng sao cho dễ hiểu hơn. Có một số chỗ, đối chiếu với nhiều bản, nếu thấy bản của tiếng Việt khác nghĩa thì chúng tôi dịch theo các bản kia, vì cho rằng có thể Nguyễn Văn Hoàn nhầm (và điều này là hoàn toàn dễ hiểu). Cách dùng đại từ nhân xưng ở ngôi thứ ba số ít bằng tiếng Việt cũng cố gắng sao cho hợp lý hơn (theo ý của chúng tôi là như vậy).

Việc phiên âm danh từ riêng (tên thánh thần, quỷ sứ, tên người, tên thú, tên địa danh… ): chúng tôi quyết định phiên âm ra tiếng Việt toàn bộ vì nhiều trường hợp phải gieo vào các vần, nếu viết theo tiếng Ý hoặc tiếng Anh thì sẽ có khó khăn cho người đọc, mỗi người có thể đọc một kiểu. Vì đa số danh từ riêng là của Ý nên chúng tôi dựa vào phiên âm của Nguyễn Văn Hoàn nhưng những danh từ đã quá quen thuộc với bạn đọc Việt Nam xưa nay mà phiên âm từ tiếng Ý khác hẳn thì chúng tôi viết theo lối quen thuộc. Thí dụ: Asin (chứ không phải Akinlê), Hômer (Ômêrơ), Hôrát (Oraxiô), Giăng Báptít (Giôvanni Batítxta), Hécquyn (Êculê), sông Thêm (sông Tamixi) vv… Ngay cả tên của nàng Beatrice (Bêatờrít chứ không Bêatờrítsê) – đây không chỉ là cách đọc của nhiều ngôn ngữ châu Âu quen thuộc với nhiều người mà còn là đặc điểm của tiếng Việt nữa chăng.

Phần chú thích viết ngắn gọn nhưng vẫn đảm bảo đầy đủ những gì cần chú thích. Chúng tôi không giải thích dài dòng những truyền thuyết vốn đã rất nổi tiếng nhưng những tích chưa quen thuộc, hoặc những đoạn cần hiểu theo nghĩa bóng thì chú thích tỉ mỉ hơn. Danh từ riêng viết bằng tiếng Ý và tiếng Anh.

Bản dịch này, chúng tôi cố gắng bám sát nội dung (cả ý nghĩa lẫn ngôn từ) và đảm bảo vần điệu thơ trong mức độ có thể để cho dễ đọc hơn, thế thôi. Chúng tôi nghĩ rằng Thần khúc chỉ có thể dịch hay bằng thơ qua cách dịch đòi hỏi sự sáng tạo hoàn toàn chứ không theo cách dịch thông thường được. Tức là chỉ cần dịch đúng ý tưởng chứ không nhất thiết theo đúng ngôn từ. Nhưng có một vấn đề khó giải quyết là danh từ riêng. Thần khúc là câu chuyện của Dante kể về cuộc hành trình của ông xuống Địa ngục, qua Tĩnh ngục rồi lên Thiên đường. Trên chặng đường dài như vậy ông nhắc đến hàng ngàn tên riêng, nhiều chỗ trong một câu thơ có đến hai, thậm chí bốn tên riêng chiếm hết cả câu… Xưa nay trên thế giới người ta vẫn dịch Dante như là dịch Kinh Thánh, nghĩa là một câu sang một câu, tên riêng đầy đủ như vậy. Đối với các ngôn ngữ châu Âu điều này đơn giản nhưng tiếng Việt thì rất khó. Bởi thế, bản dịch thơ này chỉ mới đảm bảo tiêu chuẩn đúng và đầy đủ chứ chưa hay được. Và một điều quan trọng nữa, đó là điều kiện hiện tại chưa cho phép một ai dám bỏ khoảng chục năm chỉ để đi nghiên cứu rồi dịch thơ trọn vẹn một tác phẩm đồ sộ như Thần khúc… Nhưng chỉ như vậy thì chúng ta mới có được bản Thần khúc bằng tiếng Việt tương xứng với các ngôn ngữ lớn trên thế giới. Vì rằng những người dịch Thần khúc sang tiếng Anh, Nga, Pháp, Đức vv… ngoài những điều kiện khác, họ có một không gian văn hóa chung (hiểu theo nghĩa rộng), khác hẳn với một người đi dịch ra tiếng Việt.

Cuối cùng, chúng tôi xin bày tỏ lòng biết ơn với những người đi trước trong việc dịch Thần khúc ra tiếng Việt: giáo sư Lê Trí Viễn, nhà thơ Khương Hữu Dụng, dịch giả Nguyễn Văn Hoàn. Đặc biệt, bản dịch nghĩa của Nguyễn Văn Hoàn đã giúp ích nhiều cho chúng tôi như đã trình bày ở những phần trên.

Hồ Thượng Tuy dịch, giới thiệu và chú giải

Dịch xong Mùa hè 2006

Hai phần còn lại: Tĩnh ngục và Thiên đường của Thần khúc còn dang dở. Xin mời quí bạn xem một kiệt tác quan trọng khác của Dante: La Vita Nuova (Cuộc đời mới).



CUỘC ĐỜI MỚI
Chương 01

Lời mở đầu

Trong cuốn sách kỷ niệm của tôi chỉ một số trang có thể đọc được, có tựa đề là: "Incipit vita nova: Cuộc đời mới bắt đầu". Theo tựa đề này tôi tìm ra những lời đã viết mà tôi có ý định thuật lại trong cuốn sách nhỏ này, nếu không được tất cả, thì ít ra là ý nghĩa của chúng.

I
Đã chín lần, kể từ khi tôi sinh ra, bầu trời hầu như quay lại chỗ ban đầu trong vòng quay của mình, khi trước mắt tôi lần đầu tiên xuất hiện người con gái quang vinh của lòng tôi, nhiều người vẫn gọi tên nàng là Beatrice mà không biết rằng cần phải gọi tên nàng như vậy.
Nàng đã có mặt ở cuộc đời này, khi đó bầu trời sao di chuyển về phía đông thêm một trong mười hai phân độ: nàng hiện ra trước mắt tôi trong buổi đầu năm thứ chín của cuộc đời tôi, còn tôi nhìn thấy nàng ở đoạn cuối năm thứ chín của cuộc đời tôi.
Nàng trước mặt tôi mặc quần áo màu hồng, khiêm nhường và đúng mực, sắc phục tương xứng với tuổi trẻ của nàng. ở đây tôi thành thực xin nói rằng Linh hồn Cuộc sống từ sâu thẳm trái tim tôi bắt đầu rạo rực trong từng đường gân thớ thịt và thốt lên những lời: "Ecce deus fortior me, qui veniens dominabitur mihi: Thượng Đế mạnh hơn tôi, Người đi đến nhận lấy quyền sai khiến tôi". Ở đây Linh hồn Thú vật ngự trị phần trên, nơi tình cảm thu nhận tri giác của mình, trở nên kinh ngạc và hướng về Linh hồn Thị giác nói những lời: "Apparuit iam beatitudo vestra: Đã hiện ra niềm hạnh phúc của ngươi". Ở đây Linh hồn Thiên nhiên, nơi cung cấp dinh dưỡng, bắt đầu khóc lóc và thốt ra những lời: "Heu miser, quia, frequenter impeditus ero deinceps!: Khổ thân tôi, vì rằng phía trước sẽ thường xuyên gặp điều trở ngại!".

Kể từ đây về sau, tôi nói rằng Tình yêu đã ngự trị tâm hồn tôi, Tình yêu có quyền lực và sức mạnh mà sự tưởng tượng của tôi trao gửi và tôi đành phải thực hiện tất cả mọi mong muốn của tình. Rất nhiều lần tình ra lệnh cho tôi tìm gặp thiên thần trẻ trung này, vì rằng thời thơ ấu tôi vẫn đi tìm nàng, và tôi để ý thấy rằng hình dáng và phong thái của nàng rất cao thượng, quả là có thể dùng lời của nhà thơ Homer để nói về nàng: "Nàng có vẻ như con gái không phải của người trần, mà thần thánh". Và dù hình bóng nàng thường xuyên ở bên tôi, trao cho tình sức mạnh để sai khiến tôi nhưng với những phẩm chất cao thượng, rằng đã nhiều lần hình bóng này không cho phép tình yêu cai trị tôi mà thiếu lời khuyên của lý trí, một khi những lời khuyên tương tự có ích để mà lắng nghe. Nhưng nếu tôi giữ lâu trong tình cảm và hành động của tuổi trẻ như thế thì câu chuyện của tôi thành ra bày đặt, bởi thế tôi bỏ qua điều này và bỏ qua nhiều thứ có thể lấy ra từ đó để đi đến những lời được ghi trong những chương tiếp theo của ký ức tôi.
____________
Những câu in nghiêng Dante dùng tiếng Latin trong nguyên bản tiếng Italia. Chúng tôi để nguyên tiếng Latin như nhiều bản dịch ra các ngôn ngữ khác của thế giới.

II
Thời gian trôi qua đã bấy nhiêu ngày, tròn chín năm kể từ ngày Người con gái cao thượng nhất nói trên xuất hiện, vào ngày cuối cùng của những ngày này người đẹp tuyệt vời hiện ra trước mắt tôi trong bộ áo quần màu trắng, giữa hai người đẹp thanh cao khác, những người này lớn tuổi hơn nàng. Khi đi trên đường nàng nhìn về nơi tôi đứng một cách rụt rè và với thái độ nhã nhặn nàng cúi chào tôi, còn tôi khi đó cứ ngỡ như đang nhìn thấy tận cùng của hạnh phúc.

Thời khắc của cái cúi chào ngọt ngào ấy chính xác vào chín giờ, và bởi vì lần đầu tiên những lời của nàng bay đến tai tôi nên tôi cảm nhận được vị ngọt tựa hồ như ngất ngây, tôi từ giã mọi người về phòng riêng của mình và bắt đầu suy nghĩ về Con người lịch sự nhất.

III
Và trong suy nghĩ về nàng có một giấc mơ ngọt ngào vây lấy tôi, trong giấc mơ này hiện ra một điều kỳ diệu: tôi có vẻ như nhìn thấy trong phòng mình một đám mây màu lửa, sau đám mây này tôi nhận ra hình dáng một người dàn ông nào đấy, vẻ ngoài của người này ai nhìn thấy sẽ vô cùng sợ hãi. Người đàn ông này có vẻ rất vui mừng và trong lời của mình người này nói nhiều điều nhưng tôi chỉ hiểu được ít, trong những lời này tôi hiểu: “Ego dominus tuus: Ta là chúa tể của ngươi”. Trên tay người này dường như có một sinh vật trần truồng đang ngủ được phủ một tấm vải mỏng, hình như có màu hồng. Ghé nhìn rất chăm chú, tôi nhận ra Người đẹp, người mà một ngày trước đã cúi chào tôi. Còn trong một bàn tay của người này có vẻ như đang giữ một vật gì đó cháy lên và tôi ngỡ như người này nói với tôi những lời: “Vide cor tuum: Hãy nhìn vào trái tim mình”. Sau khi đứng yên một lát, người này dường như thức cô gái đang ngủ dậy, đưa ra một lý lẽ đầy sức mạnh để bắt nàng nuốt cái vật đang cháy ở trên bàn tay kia, và cô gái sợ hãi nuốt vào. Sau một thời gian, vẻ vui nhộn của người này trở thành tiếng khóc cay đắng. Vừa khóc, người này vừa nâng người đẹp trên tay rồi cùng với nàng có vẻ như bay vào trời xanh. Tôi cảm thấy vô cùng sợ hãi, giấc mơ yếu ớt của tôi không chịu nổi đã bị cắt đứt – và tôi tỉnh giấc. Ngay lúc đó tôi bắt đầu suy ngẫm và nhận thấy rằng cái giờ mà tôi trong mơ nhìn thấy là giờ thứ tư của đêm ấy, từ đó rõ một điều rằng đấy là giờ đầu tiên trong chín giờ cuối cùng của đêm.
Suy nghĩ kỹ về điều thấy trong mơ tôi quyết định thông báo cho những người tuyên truyền nổi tiếng của thời ấy. Vì tôi đã bắt đầu để ý học cách làm thơ nên tôi quyết định viết một bài thơ mà trong đó tôi chào mừng tất cả những người chung thủy của Tình yêu và đề nghị họ giải thích về giấc mơ của tôi. Tôi giãi bày cho họ những gì tôi thấy trong giấc mơ của mình và bắt đầu bài thơ bằng những lời: “A ciascun´alma presa e gentil core: Hồn ai say…”

Hồn ai say, tim ai đầy ánh sáng
Thơ của tôi hiện ra trước mắt ai
ý nghĩ sâu xa ai nói ra lời
Vì tên gọi Tình yêu – tôi chào đón.

Hai chục phút, khi hành tinh xuất hiện
Tỏa hào quang và kết thúc đường mình
Trước mắt tôi Tình yêu bỗng hiện lên
Thật khủng khiếp khi lòng tôi nhớ đến.

Tình đi trong hoan hỉ, và trên tay
Giữ trái tim tôi, còn trong tay ấy
Có một nàng Trinh Nữ ngủ rất say.

Tình cho nếm mùi khi nàng thức dậy
Từ trái tim – và cuống quít, rối bời
Trong nước mắt, Tình biến mất sau đấy.

Bài sonnê này chia làm hai phần: ở phần thứ nhất tôi chào đón và đề nghị câu trả lời; ở phần thứ hai, tôi chỉ ra điều cần trả lời. Phần thứ hai bắt đầu thế này: “Hai chục phút…” Có nhiều người trả lời bài thơ này và theo nhiều vẻ khác nhau, trong số này có một người tôi gọi là đầu tiên trong những người bạn của tôi; người này viết bài thơ bắt đầu bằng câu: “Anh thấy đấy, tôi mơ màng, tất cả rất hoàn mỹ…” Và diều này có vẻ như là sự bắt đầu của tình bạn chúng tôi, khi người này hiểu rằng tôi đã gửi bài thơ cho anh ấy. í nghĩa thật của giấc mơ kia, khi đó chưa ai biết, còn bây giờ thì đã rõ ràng và chất phác.
 

IV
Kể từ khi nhìn thấy, Linh hồn Thiên nhiên của tôi trở nên khó nhọc làm việc của mình, vì tất cả tâm hồn trao hết cho suy nghĩ về Người con gái cao thượng nhất; vì rằng trong phút chốc tôi trở nên yếu đuối và uể oải, rằng nhiều người bạn lấy làm buồn phiền cho dáng vẻ của tôi, một số khác thì ganh tỵ, muốn biết cái điều mà tôi giấu mọi người. Còn tôi, nhìn ra âm mưu nham hiểm trong những câu hỏi mà người ta hỏi tôi, hỏi ý chí của Tình yêu, theo lời khuyên của lí trí, đã trả lời họ rằng Tình yêu đang ngự trị tôi; tôi gọi là Tình yêu bởi vì tôi mang trên gương mặt của mình quá nhiều những dấu hiệu của tình yêu mà không thể nào che giấu được. Khi người ta hỏi tôi: "Tình yêu bắt ngươi đau khổ vì ai?..." – tôi cười, nhìn họ và không trả lời gì cả.

V
Một lần, Người con gái cao thượng nhất ngồi ở nơi có những lời vang lên về Nữ hoàng của vinh quang thì tôi cũng ở nơi để có thể nhìn thấy niềm hạnh phúc của mình; còn ở giữa tôi và nàng, theo một đường thẳng, có một người trinh nữ với vẻ mặt rất dễ chịu thường xuyên ngó nhìn tôi, lấy làm ngạc nhiên với ánh nhìn của tôi, bởi thế mọi người nhìn thấy ánh mắt của nàng. Và có nhiều người để ý nên khi tôi rời chỗ, nghe những lời nói sau lưng: "Xem kìa, người đẹp làm cho chàng trai kia đau khổ". Và khi họ gọi tên nàng, tôi nghe những lời về người con gái ở giữa đường thẳng, bắt đầu từ người con gái cao thượng nhất Beatrice và kết thúc ở trong đôi mắt tôi. Khi đó tôi rất bình tĩnh và tin rằng, ngày ấy, vẻ bí mật của tôi chưa lộ ra qua vẻ bên ngoài. Và ngay lập tức tôi nghĩ rằng cần phải làm cho người con gái này trở thành điều che giấu sự thật. Trong thời khắc tôi đã làm được điều này và số đông những người nói về tôi đã biết điều bí mật này. Tôi tránh gặp người này mấy năm để cho những người khác thêm tin tưởng, tôi đã viết tặng nàng mấy bài thơ liền nhau, nhưng sau đấy tôi có ý định thể hiện những lời của mình về Beatrice và chỉ để ca ngợi nàng.

VI
Tôi nói rằng khi người con gái này che chở cho tôi bằng một tình yêu mạnh mẽ thì tôi có mong muốn nhắc tên người con gái cao thượng nhất cùng với tên những cô nương khác; tôi lấy tên sáu mươi cô nương đẹp nhất của thành phố, nơi nàng sinh ra theo ý của Đức Chúa Trời, và tôi viết bằng thể thơ serventese mà tôi sẽ không truyền đạt; tôi có lẽ đã không nhắc đến, nếu đã không cần thiết nói rằng có một điều kỳ diệu xảy ra là trong số tên các cô nương kia thì cô nương của tôi không thuộc về con số nào khác ngoài con số chín.

VII
Cô nương mà tôi có được sự che chở cho điều ao ước trong một thời gian dài kia phải đi đến một nơi xa; bởi thế tôi sợ đánh mất sự che chở tuyệt vời đã khiến tôi đau khổ mà trước đó tôi chưa hề biết được. Và tôi nghĩ rằng nếu tôi không nói về chuyến đi đau buồn thì mọi người sẽ nhận ra vẻ giả vờ của tôi, bởi thế tôi quyết định viết một bài thơ; tôi sẽ truyền đạt nó, vì rằng cô nương của tôi là nguyên nhân trực tiếp của nhiều lời trong bài thơ này, và người ta sẽ nhận ra nếu hiểu nó. Và tôi viết bài thơ bắt đầu như thế này: "O voi che par la via: Hỡi những ai với tình yêu trong đời.."

Hỡi những ai với tình yêu trong đời
Xin hãy lắng tai nghe và hãy nói
Nỗi đau nào bằng đau đớn của tôi?

Quả thực tình yêu theo chuỗi tháng ngày
Xin hãy tha thứ cho điều ước muốn
Mà những ngày qua đã rất hào phóng
Với những lời tôi nghe được bên tai:
"Hãy nhìn xem kìa, phải chăng số phận
Ban cho anh ta niềm vui suốt cuộc đời?"

Nay ở đâu rồi âu yếm vỗ về tôi?
Ai trả cho tôi tình yêu cao thượng?
Tôi mòn mỏi đợi chờ
Trước tương lai cúi xuống.

Ai đem niềm khát khao giấu diếm
Vì xấu hổ, sự bố thí không mong –
Gương mặt tôi luống cuống
Và buồn đau, thổn thức trong lòng.

Bài thơ này có hai phần chính: ở phần đầu tôi kêu gọi Tình yêu chung thủy bằng những lời của nhà tiên tri Jeremiah, nói rằng: "O vos omnes qui transitis per viam, attendite et videte si est dolor sicut meus": "Hỡi những người đi trên đường, hãy lắng nghe và hãy nhìn xem có nỗi đau khổ nào như đau khổ của tôi", và cầu xin để họ rủ lòng thương mà nghe tôi; phần thứ hai – tôi kể rằng từ đâu mà tình xuất hiện trong tôi, nhưng với một nghĩa khác, không phải như hai phần đầu và cuối của bài thơ, và tôi nói rằng tôi đã đánh mất nó. Phần thứ hai bắt đầu bằng những lời: "Amor non gia..." "Quả thực tình yêu..."