VỀ VỚI TÂY SƠN TAM KIỆT

B. Họ Nguyễn ở miền Nam:
 
Về Thuận Hóa Nguyễn Hoàng phòng bị
Trị lê dân đức độ nhân hòa.
Năm quí sửu sắp ra thiên cổ (1)
Ngài dặn con: đây chỗ trời ban
Dành anh hùng lập an cơ nghiệp
Biết bao dung lịch thiệp ôn hòa
Yêu thương dân như hoa chớm nỏ
Đở hiền tài như gió mùa xuân
Cưng tướng sĩ như tay với chân
Gầy cơ nghiệp trên nhân lễ nghĩa…
Nguyễn Phúc Nguyên thấm thía từng lời
Tự tâm khảm chẳng dời thay đổi.
 
Nơi đế kinh tin bay về phủ
Chúa Tùng mất hội đủ bá quan
Chúa phúc Nguyên chẳng màng phúng điếu
Định dịp này chiếu tướng bắt xe
Nhưng cập rập ngại e chưa tiện
Bèn sai người đại diện viếng tang
Trước hỏi han- trọng nghĩa hôn nhân
Sau dò xét ân tình Trịnh Tráng…!
 
Chúa Phúc Nguyên mẫn cán nước nhà
Bao hiền sĩ đều ra phò trợ
Như Hữu dật văn võ kiêm toàn
Còn Duy Từ tinh thông binh lược
Hay Hữu Tiến trội vượt- binhthư
Cùng Chúa Nguyễn bày mưu định kế
Xây đồn lũy dựa thế núi rừng
Luyện tập quân theo từng biên đội…
Khi thành lũy hội đủ vững vàng
Binh tướng mạnh mới lần ra mặt
Đặt kế mưa chiếm nam Bố Chính
Dùng kế dựa thôn tính về sau
Rồi từ đó gây bao tác hại…
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Đánh nhau lần 1:

 
Năm đinh mão tại Tàu binh biến (1)
Nơi Cao Bằng- Mạc tiến ra hàng.
Trịnh giã vua hội bàn thu thuế…
Kế đưa sắc tận tay chúa Sãi (2):
Phải cho con về chầu nhanh chóng
Nộp voi, thuyền tiến cống nhà Minh (3)
 
Sãi bất tuân mệnh lệnh yêu cầu
Phòng yếu hiểm bắt đầu tác chiến…
 
Trịnh sai tướng tiến đóng Hà Trung (4)
Rước vua Lê cùng chung đánh trận…
 
Bận trăm công cũng không dám trễ
Để cho cháu cùng Nguyễn Hữu Dật (5)
Mang binh mã đánh bật kẻ thù
Dùng kế sách rối mù địch thủ:
Rằng ngoài Bắc có lũ loạn thần
Sắp nổi dậy tranh giành địa giới…
 
Trịnh hay tin chẳng bới đúng sai
Bèn truyền lệnh rút ngay về Bắc.
 
 

Đánh nhau lần 2:

 
Năm canh ngọ, mang sắc trả vua (6)
Xua quân chiếm bờ nam Linh Giang.
Năm quí dậu, dạ càng thêm tức (7)
Con chúa Sãi định bức ra riêng (8)
Hắn tên Ánh chẳng kiêng trời đất
Hất đỗ cha đoạt lấy binh quyền.
Hắn trao thư thông liền họ Trịnh,
Làm nội ứng- hiệu lịnh tiếng súng.
 
Ánh lúng túng- xin trấn Quảng Bình (9)
Chúa không cho bởi tình ngờ vực.
 
Trịnh nhận tin nhất mực vui mừng
Mang đại bing chẳng ngừng rong ruỗi
Vào trong Nam đánh đuổi giặc thù
Cửa Nhật Lệ- lều, dù hạ trại (10)
Hơn mười ngày nhưng lại bặt tin
Sinh lười biến buông lơi phòng bị.
 
Chúa Nguyễn sai hai vị tướng tài(11)
Đánh trận đầu rã ngay hàng ngũ.
Trịnh Tráng thua ủ rũ lui về
Dạ nảo nề bao nỗi chua ê…
 
 

Đánh nhau lần 3:

 
Năm ất hợi, bộn bề quốc tang (12)
Nguyễn Phúc Lan nối đời nghiệp Chúa (13)
Nhưng tên Ánh quyết múa thương trường
Gây nội chiến xem thường quân pháp…
Nguyễn Phúc Khuê báo đáp sơn hà
Sai quân đánh- Ánh là tù binh.
Đặt đất nước lên tình cao cả
Đành giết đi bởi đã loạn thần.
 
Trịnh thấy Nguyễn bất phân nhịn nhục
Bèn sai tướng giành giựt Bố Chính
Đóng Nhật Lệ toan tính mưu sâu…
Năm quí tị, nối cầu chiến sự (14)
Tự rước vua, xua lấy đại binh
Vào Bố Chính định bề áp đảo
Nhưng chẳng may mộng ảo tan tành
Bởi khí hậu sẳn dành quân Trịnh-
Quá nóng bức sanh bịnh ngặt nghèo
Đành điều binh lội, trèo... về Bắc
……………………………….
 
  R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

7 LÊ CHÂN TÔNG ( 1643-1649)
 
Niên hiệu: Phúc Thái

Đánh nhau lần 4:

Năm mậu tí, Trịnh sai Văn Hiển (15)
Mang thủy bộ thẳng lộ vào Nam
Đánh Nhật lệ- chẳng kham nổi Nguyễn
Lũy Trường Dực ví bục thành đồng
Thêm tấc lòng trung kiên Phúc Phấn
Hất kẻ thù từng đợt tấn công.
Mong chóng thắng, Chúa sai Phúc Tần
Đưa tinh binh quyết quầng với Trịnh
Đến Quảng Bình hội bàn chư tướng:
Giặc tuy nhiều, thiếu người đánh giỏi
Đợi đêm khuya mòn mỏi thiếp đi
Ta xua voi tung vòi xông trận
Dùng đại binh khóa chận đuôi đầu
Ắt giặc tan bởi đâu ngờ đến...!
Rồi cấp tốc ban lệnh thi hành:
Dành quân thủy phục sông Cẩm La
( Trịnh chạy về đổ ra hạ thủ)
Nguyễn Hữu Tiến làm chủ Trăm voi
Đợi canh năm xả vòi húc giặc
Còn bộ binh xếp đặt theo sau
Phản công nhanh cùng nhau đoạt giáo…!
 
Quân tướng Trịnh xương máu chất chồng
Lồng lên nhau tìm đường thoát thân
Gặp phục binh bồi trận kinh hoàng
Về Lam Giang hoang mang cực độ.
 
Rộ tù binh thiếu đủ ba ngàn
Cùng chư tướng thuộc hàng bại trận.
Trịnh Tráng thua ôm hận khôn nguôi
Sai quan tướng lùi trấn Hoành Sơn (16).
Bắc Bố Chính chẳng hơn gì mấy
Phòng quân Nguyễn chộp lấy cơ may.
 
Nay trong Nam Chúa Thượng mất đi
Truyền bá nghiệp cho con Phúc Tần (17).
Lần về Bắc Chân Tông băng hà (18)
Không có con để mà nối dõi.
 
Cõi giang san ai mang trọng trách?
Hay bù nhìn- anh ách trong tâm?
Quyền lực kém tài năng chẳng có
Lên ngai vua nhòm ngó được gì???
 
Chẳng so bì Tráng rước Thần Tông (19)-
Thái Thượng Hòang ngồi không chiếc ghế.
……………………………………………
R 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

8. LÊ THẦN TÔNG ( 1649-1662)-LẦN 2
 
Niên hiệu :
+ Khánh Đức ( 1649- 1652)
+ Thịnh Đức ( 1653- 1657)
+ Vĩnh Thọ ( 1658- 1661)
+ Vạn Khánh ( 1662)
 
Trịnh mưu kế bao phen thảm bại
Hại nước nhà lan cả lê dân.
Thỏa kiêu căng lợi ích riêng mình (20)
Lịnh đại quân bình nam Bố Chính.
 
Đánh nhau lần 5:
 
Nguyễn Phúc Tần toan tính hơn thua
Xua binh tướng sang sông Linh Giang
Dàn thế trận đánh bắc Bố Chính…
Tướng họ Trịnh- Phạm Tất qui hàng
Quan quân Nguyễn đánh tràn Hoành Sơn
Giáp Hữu Đức giết hơn một nửa
Tiến Hà Trung giặc chửa cản ngăn
Năng rút chạy trấn giữ An Trường (21).
Nguyễn lên đường chốt chặn Thạch Hà
Trịnh thế là đóng cửa Đại Nại.
 
Trịnh e ngại cho triệu tướng về (22)
Cử Trịnh Trượng tư bề thống lĩnh.
 
Trượng tiến binh đến huyện Kỳ Hoa-
Cửa Kỳ La- thủy binh trấn thủ…
 
Nguyễn Hữu Tiến cho rũ cờ đào
Sang Ling Giang đợi chào quân địch…
Trịnh Trượng nghi mù mịt kế giang (!)
Chẳng đuổi theo tọa an Lạc Xuyên
Sai ít quân giữa yên Hà Trung (23)
 
Nguyễn Hữu Tiến ung dung trở lại
Dồn phá trại đuổi về Châu Nhai
Trên đà thắng đánh bay Lạc Xuyên.
Binh tướng Trịnh chẳng yên ngơi nghỉ
Chạy An Tràng rên rỉ chiến chinh.
 
Tin thất trận bay vèo Thăng Long
Trịnh giáng Trượng xuống còn đô đốc
Sai Trịnh Tạc tức tốc lên đường
Nắm binh quyền đảm đương chiến sự
Dự chưa lâu bị gọi trở về
Giao Quang Nhiêu tư bề lĩnh quản
… Chia quân bộ đóng làng Tiếp Vũ
Còn thủy quân trấn giữ Khu Độc.
 
Năm bính thân, ngang dọc tung hòanh (24)
Nguyễn Hữu Tiến lợi giành Tiếp Vũ...
Nguyễn Hữu Dật đánh bật Quang Nhiêu
Quan quân Trịnh bám víu An Tràng
Nhiêu băng ngàn cáo dâng tạ tội
Xin viện binh chẳng đợi thêm lâu
Tình thế ngặt canh thâu lắm mộng…
Tráng sai con vũ lộng thần oai
Quản binh nhung trấn ngay Nghệ An (25)
Toàn đến nơi phân ban khắp ngã
Nhưng hàng ngũ cũng rã tan ngay
Bởi nhà Nguyễn binh hay tướng giỏi
Đánh nam Giới thu lợi chiến thuyền
Tràn lam Giang- văn Thiêm trốn chạy….
 
Tòan chịu thua nhẩn nại chờ thời.
Giữ Nghệ An ban lời giáo huấn
Đãi tướng sĩ, nới cứng lê dân…
Khắp xa gần ai ai cũng kính.
 
Định chưa lâu Trịnh Tráng chầu trời
Trịnh Tạc thay, sợ dời ngôi chủ
Hiềm tỵ em hội đủ đức tài
Sai Trịnh Căn ngày ngày giám sát…
Sau triệu về hạch sách vu vơ
Mượn việc tang để quờ bắt tội
Giam ngục tối bít lối trở ra
Thật tiếc thay , tài hoa mai một!
 
Năm đinh hơi, đột ngột xuất binh (26)
Chia ba đạo quyết bình họ Nguyễn
Mọi quyền hành đều chuyển Trịnh Căn.
Sang Lam Giang hung hăng càn quét
Đánh Nam Hoa hò hét ba quân (27)
(...) Kế bại lộ tự dưng rước nhụt
Về bên sông thúc giục ngăn ngừa.
 
Năm mậu tuấn, Trịnh bừa Tuần Lễ (28)
Để bảo toàn quân Nguyễn phải lui
Năm canh tí phản vùi tốc chiến (29)
Quân Trịnh thua bay biến tinh thần.
Trong tháng chín dần dần hồi tỉnh
Trịnh sai quân chiếm lĩnh Lận Sơn
Giữ thế thủ đôi bên bình diện.
 
Đánh nhau lần 6:

Năm tân sửu Tạc cử đại binh (30)
Rước vua Lê về bình phương Nam
Đánh Phúc Lộc chẳng kham sức cản.
Năm nhâm dần chán nản rút lui (31)
Đến tháng chín buồn vui xen lẩn
Vua Thần Tông vội ẩn hư vô (32)
………………………………..
R 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

9. LÊ HUYỀN TÔNG (1663- 1672)
Niên hiệu: cảnh Trị.

Thái Tử Vũ lên ngồi ngôi báu
Tức Huyền Tông niên hiệu Cảnh Trị
Chín năm trời mùi vị như nhau
Bậc đế vương sao mà yếu thế?
Để quyền thần vạch kế bày mưu
Nắm vận nước sầu u muôn thuở!!!
Ở triều Ngài mở đầu thông sứ
Cấm gia Tô truyền đạo lê dân
Mười chín tuổi ra thân thiên cổ
Ngai vàng kia thế chỗ- Gia Tông.
………………………………..
R 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

10. LÊ GIA TÔNG ( 1672-1675)
 
Niên hiệu:
+ Dương Đức ( 1672- 1673)
+ Đức Nghiệp ( 1674-1675)
 
Đánh nhau lần 7:

Năm nhâm tý, Tạc mong thôn tính (1)
Rước Gia Tông vào bắc Bố Chính
Mang đại quân nhất bình họ Nguyễn
Cử Trịnh Căn- Nguyên Súy- thủy quân
Còn bộ binh- Lê Hiến- Thống suất
Cùng ra sức thu hồi đất đai.
 
Chúa Hiền hay sai em Nguyễn Hiệp
Hợp quân cùng Hữu Dật, Mỹ Đức
Tổ chức nơi hiểm yếu vững vàng
Chúa theo sau nhịp nhàng cứu ứng.
 
Trịnh hung hăng muốn bứng Trấn Ninh
Đôi ba phen ngỡ bình thành lũy
Gặp Hữu Dật bền bỉ kiên trung
Cùng ba quân chung vai gìn giữ.
Trịnh chẳng kham thành thử lui về
Đóng Bố Chính nảo nề nghĩ kế
Đến tháng chạp khí thế lụi dần
Bở Trịnh Căn lần lần trở bệnh
Lệnh Lê Hiến giữ thành Nghệ An,
Lê Sĩ Triệt trấn ngang Hà Trung
Dùng Linh Giang giới hạn phân đôi
Về Thăng Long nghỉ ngơi tịnh dưỡng.
………………………………………….
 
LỜI BÌNH
 
Bốn mươi lăm năm động can qua
Bảy lần đánh- oán ca dân chúng
Hại nước nhà rẻ rúng tình thâm
Đoạt danh vị lương tâm héo úa
Ép vua Lê lệ ứa nhạt nhòa!
Triều thần đâu để sầu muôn thuở!
Nhỡ ngoại bang xuất thủ bất ngờ
Sao giữ vững ngọn cờ chính nghĩa?
………………………………………
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

C. Việc làm của họ Trịnh ở đất Bắc
 
1- Giao thiệp nhà Minh:
 


Năm quí dậu nhà Minh mất nước (1)
Bởi Đại Thanh đã tướt đoạt quyền
Truyền vua Nam qua sang triều cống
Giữ giao hòa cài chống bất dung.
Trịnh Tạc thu xin cống, cầu phong.
Năm đinh mùi ước mong toại nguyện (2)
Phong Gia Tông- An Nam Quốc Vương
Mọi công việc đều nương ý tốt
Lấy hòa bình nồng cốt yên dân.
…………………………………..
 

2- Lấy đất Cao Bằng:
 

Năm đinh vị đánh hất Cao Bằng 93)
Đặt cai trị như hằng mơ ước
Mạc Kính Vũ bị tướt đoạt quyền
Chạy sang Tàu lo liền các quan
Cầu vua Thanh bảo an họ Trịnh
Trả Cao Bằng- luật định trước đây (4).
 
Được hậu thuẩn Trịnh cay trao trả
Triệu quan về bởi đã bình xong(5).
Sau Tam Quế bội phản nhà Thanh (6)
Dấy nghĩa binh đoạt giành Vân, Quảng (7)
Mạc Kính Vũ nhập đảng theo về…
Tam Quế mất nảo nề thế đứng.
Nhân dịp này Trịnh bứng tận nơi (8)
Sai chư tướng chẳng lơi tốc chiến (9)
Tiến quân nhanh đoạt lấy Cao Bằng
Vũ Kính trốn sang đằng Long Châu.
Quan Thanh bắt hơi đâu chiếu cố
Trả An Nam tự xử phản loàn.
Kể từ ấy chẳng còn đất Mạc (10)
Hạt Cao Bằng về tay họ Trịnh.
 
  R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Việc quan chế ban lịnh đổi thay
Mỗi phủ Chúa đặt ngay Lục Phiên
Riêng bên vua cũng ra Lục Bộ
Các quan chức ngồ ngộ hơn xưa:
Vừa văn, võ có cả Giám Ban (11)
Mọi quyền năng gọn gàng phủ Chúa.
Vài ba năm đưa hâm một lần
Quan chẳng xứng cách dần thứ bậc
Khi hưu trí cho ăn dân lộc (12).
Thời bấy giờ có độc phép hay (13)
Cấm quan viên lập bày trang trại
Nuôi tôi tớ sở tại làm quan.
Dần về sau Trịnh Giang trở đi (14)
Chúa xa xỉ chẳng nghĩ lê dân
Moi móc tiền lập lệ bán buôn-
Từ tứ phẩm ai tuôn tiền cược
Sáu trăm quan thì được thăng bậc.
Trớ trêu thay ! Sự thật rành rành:
Dân chân trắng cũng giành chức quan (15)
Từ tri phủ - hai ngàn tám trăm (16)
Từ tri huyện cũng dăm ngàn tám (17).
Việc binh chế nhẩm càng tệ hại
Hai thứ quân phân loại rõ ràng (18).
Về luật hình dể dàng thuận lợi
Không để dân chờ đợi mỏi mòn.
Về sưu thuế chẳng còn phải nói
Đoái hoài dân dựa theo mức sống
Đóng nộp đều mọi thứ định phân (19);
Cân rõ ràng thu chi vừa phải (20);
Cải đổi nhiều từ việc khai mỏ (21);
Tỏ quan tâm hai sở đúc tiền (22).
Liền giáp thìn, định lại đong lường (23)...
Tường tận hiểu sức học muôn dân (24)
Nâng in bản phát hành trong nước
Tước quyền mua sách học của Tàu.
 
Vào hậu Lê học nho chú trọng
Trong canh thìn, mở khoa thi Hội (25)
Nội ba năm tổ chức một lần
Dần về sau, mậu ngọ thi Hương (26)
Trường khắp châu đâu đâu cũng có (27)
Khó về sau muốn thi nộp tiền (28)
Hiền đức mấy mạt nghèo phải hỏng(!)
Võng lộng sang thuộc hàng nặng túi(!)
Thúi tha thay! Quan trường tham nhũng
Lủng đọan trên lan tận phòng ban.
 
Đang đời vua Dụ Tông- Trịnh Cương
Trường học võ mở ra truyền giảng
Hạn ba năm trổ tài thu thập (29),
Lập võ miếu thờ vị hiền nhân (30)
Phân xuân thu đôi mùa tế lễ.
Để mai sau rõ thời hiện tại
Sai Công Trứ biên soạn Sử nhà (31)
Đà khúc chiết từ vua Trang Tông
Không ngắt quãng đến Lê Thần Tông.
Trông mong đợi hòan thành tốt đẹp (32)
Dẹp sang lề chẳng in thành sách.
Mách Sĩ Dương xem xét tận tình (33)
Đình lại tiếp bởi ông tạ thế.
Kế theo sau – Lê Hi,Quí Đức (34)
Thức canh thâu biên soạn rõ ràng
Càng lôgic hai vì vua kế (35)
Kể tất cả trọn mười ba quyển
Tuyển tập gọi- Quốc sử Thực Lục.
Giục Trịnh Sâm sai người biên soạn (36)
Chọn Hy Tông đến đời Ý Tông (37)
Hòng lưu trử quốc sử nước nhà.
Là vị Chúa- Trịnh Tạc, Căn, Cương
Biết yêu thương chăn dắt dân tình
Biết sửa sang nhận nhìn sáng suốt
Đưa thần dân khỏi buốt giá sương.
Nhờ bề tôi trung lương hiền giỏi(38)
Giúp quí ông học hỏi nhiều điều…
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Điêu đứng thay Trịnh Giang nối nghiệp
Giết vua Lê, diệt cả trung thần (39);
Hay bạo ngược bất cần tín, nghĩa;
Tiêu xa xỉ, xén tỉa riêng mình;
Thuế má cao oán tình nhân thái!
Sưu dịch nặng- ái ngại muôn dân
Khắp nơi nơi ai cười, ai khóc???
Giặc nổi lên muốn róc bay đầu
Đường trạm sá đâu đâu cũng nghẹt.
Phòng những khi bị kẹt bất thần
Lên núi cao lập đồn hỏa hiệu
Đốt cửa cầu- dự liệu về sau.
 
Các tôn thất đổi trao triều thần (40)
Đốt Kinh thành quyết dần họ Trịnh.
Lịnh chưa ban mưu kế bất thành
Phải đọn đành bỏ dở trốn đi.
 
Khắp nơi nơi ai ghì sức nổi?(41)
Mượn phù Lê dời đổi Trịnh Giang-
Mặt đông nam mang bừa, vác gậy…
Cướp các thôn vây hảm ấp, thành
Quan quân Trịnh cũng đành bó tay.
Nhưng Trịnh Giang nào hay nào biết
Lo hoang dâm kẻo tiếc cuộc đời (!)
Bỏ ngoài tai những lời trọng đại
Giao hoạn thần bại hoại triều cương. (42)
 
Quan phủ Liêu định lường mọi lẻ (43)
Truất Trịnh Giang một kẻ tồi tàn
Đưa Trịnh Doang thăng đàng nghiệp Chúa.
Giặc nổi lên tua túa ngõ làng
Được tướng giỏi chẳng màng sinh tử
Chẳng bao bao thành thử yên lành.
 
Mệnh sẳn dành cho giặc Ngân Già (44)
Võ Đình Dung cũng là dũng trí (45)
Giết Kim Qua có lý của mình (46)
Nhưng tình hình binh lương quá mỏng
Trịnh ra tay đành hỏng cuộc đời (47)
Giặc Ninh Xá định dời càn khôn (48)
Cùng số phận vùi chôn sự nghiệp.
 
Nguyễn Hữu cầu được dịp ngước lên (49)
Tên tuổi nổi bởi tài thêm đức
Cướp của giàu tiếp sức dân đen
Chiếm Đồ Sơn và đất Vân Đồn.
Năm quí tỵ, Cầu dồn Trịnh Bảng (50)
Xuống âm ty nhập đảng Kim Qua.
Sau Ngũ Phúc mới ra vây hảm(...)
Nguyễn Hữu Cầu lược đảm hơn ai
Thoát rất nhanh đánh thành Kinh Bắc
Quan trấn thủ chạy vắt cẳng giò (51)
Gây tò mò náo động Kinh sư.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Hữu Cầu như trên trời rơi xuống:
Bị rượt đuổi luống cuống chạy đi,
Phá Trương Khuông lách luồng trốn mất (52),
Hất Tam Giai vây dinh Thị Cầu (53)...
Binh tướng Trịnh nhứt đầu chóng mặt
Chỉ Đình Trọng đánh bật mà thôi (54)
Nên Hữu cầu- lôi thôi nghĩ kế
Đổ xuống sông thi thể mẹ Ngài.
Mối hận kia nới dài thêm nữa
Trả thù nhà- nghiêng ngữa nước non!
 
Năm bính dần, tìm con đường sống (55)
Nguyễn Hữu Cầu bớt chống Trịnh Doanh
Xin hàng phục chẳng manh phản động
Chúa tán thành nguyện vọng ước ao
Phong chức tước để xao quên lãng (56)
Mang sắc dụ ra cản Đình Trọng (57)(...)
Ngài bất tuân điều động ba quân
Huyết sục sôi quyết phân thắng bại.
 
Cầu đã hàng sao lại cướp phá?
Hay Trịnh Doanh nào há tin ông?
Thêm Đình Trọng truy không mệt mỏi
Trêu anh tài sao khỏi hờn căm!
Để muôn đời lưu danh là giặc
Nhơ sử xanh một bậc trí tài!!!
 
Phạm Đình Trọng đánh hoài đuổi miết
Cầu bất ngờ đánh phá Kinh Đô
Ngay trong đêm thua độ Cẩm Giang (58)
Mang quân tràn lướt bến Bồ Đề.
Trịnh Doanh hay ra ngay Nam Tân (59)
Phạm Đình Trọng nhanh chân tập hậu …
Cầu khó đậu về hội Công Chất (60)
Cướp hai huyện đánh hất quan binh(61).
Bị rượt đuổi rong ruỗi Nghệ An.
Hợp đảng Diên bình yên hạ trại (62).
Trọng nhẩn nại bám đuổi tới cùng
Làng Hòang Mai lạnh lùng đóng cũi (63)
Giãi Hữu Cầu bù chuỗi rát đau.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Nguyễn Danh Phương gọi thường Quận Hẻo
Theo Tế, Bồng nổi loạn sơn Tây (64)
Năm canh thìn, chẳng hay chủ bại (65)
Cùng dư đảng nhẩn nại đứng lên
Núi Tam Đảo chọn nền căn bản (66)
Mộ quân lương thỏa mãn anh hào
Cho người vào giã dối qui hàng.
Trịnh tạm ưng- mọi đàng dấy loạn.
Năm giáp tí Phương chọn Việt Trì (67)
Hơn vạn quân gan lì bám giữ
Đánh cướp phá tồn trử quân nhu.
Quan Đình Ức bực tức bao vây (68)
Phương bỏ chạy về ngay Thanh Linh (69)
Lập dinh trại xưng danh thiên hạ
Xây cung điện kiểu mạ vàng son
Đặt quan thuộc thu gom các thuế…
Đất Tuyên Quang thanh thế lẫy lừng
Non mười năm như từng một nước
Cõi trời Nam ai ước được nào?
 
Năm canh ngọ Doanh vào tiêu diệt (70)
Quân nhiệt liệt phá tan Ức Kỳ (71)
Xông Hương Giang không bì súng đạn (72)
Doanh trao gươm kì hạn Nguyễn Phan (73):
Chiếm giữ đồn- bình an sống sót…!
Nghe lướt qua giật thót tim gan.
Vì giang san xả thân nghiệp chúa
Xua binh vào cởi bào xuống bộ
Trước ba quân thổ lộ tâm tình:
Đấng mày râu hết mình vì nước
Trước trung thành tỏ chí nam nhi!
Hôm nay đi trĩu nặng sơn hà
Ai cũng là ta mến ta thương!
Vậy đừng vương nếu còn con dạy,
Cha mẹ già- chớ ngại lui cho…
Chẳng do dự quân hò xông tới
Phá Tam Giang cày xới tan tành.
Danh Phương đành giữ đồn Ngọc Bôi…
Bị đánh rát vội chạy Độc Tôn (74)
Làng Tĩnh Luyện còn đồn đâu nữa! (75)
Đoạn cuộc đời binh lửa từ đây.
 
Giải về Kinh ngay làng Xuân Hi
Gặp đang khi giải Nguyễn Hữu Cầu
Doanh bắt đầu mở tiệc khao quân-
Tướng đại bại phải tuân thủ lệnh:
Phương dâng rượu, Cầu tự thổi kèn…
Quân tướng Trịnh một phen thỏa dạ
Về đến Kinh thiên hạ đón xem.
Hai tướng giặc được đem xử chém.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Hoàng Công Chất chạy vào Hưng Hóa
Hợp với Thành nào há chịu yên.
Năm ất tỵ xóa tên giặc Thành (76)
Chất yên lành giữ động Mãnh Thiên (77)
Chiếm mấy châu chẳng kiêng nể Trịnh.
Năm kỷ sửu, Sâm lịnh tấn công (78)
Nhưng tên Chất cũng không còn nữa
Toàn thất thủ ủ rũ sang Tàu (79)
Đồ đảng tan đành chào binh nghiệp.
 
Lê Duy Mật từ dịp giết chúa
Mưu bại lộ túa vào Thanh Hóa
Chiêu tập binh đợi phá Kinh Thành.
Năm canh thân lấn giành Hưng- Sơn (80)
Về với Tương giữ đồn Ngọc Lâu (81)
Bị tướng Trịnh bừa sâu- Tương- tử (82)
Lê Duy Mật chạy giữ Trình Quang (83)
Sai người sang cầu cứu Vũ Vương (84)
Nhưng Chúa Nguyễn chẳng nương theo ý.
Tự xử lý chiếm đất Hưng- Thanh (85)
Rồi rút nhanh giữ vững Trấn Ninh.
Chúa Trịnh Sâm bắn tin vỗ về
Mật chẳnh hề lay động tâm tư.
Năm kỷ mão, Sâm thảo phạt trừ (86)
Chia ba đạo từ từ tiến đánh (87)
Vây Trùng Quang Mật lánh không ra
Giữ yếu hiểm chẳng thà chịu chết.
Lại Thế Chiêu lết thết qui hàng
Mở cửa lũy Trịnh tràn chiếm cứ.
Mật biết rễ là thứ phụ tình
Cùng gia đình lánh xa trần tục!
 
  Tất cả đã đưa vào TV

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

D.Công việc họ Nguyễn ở miền nam:



Góc phương nam nửa cõi sơn hà
Nguyễn trấn giữ như là của riêng!
Sông núi thiêng ấm áp tình người
Hào khí sảng nụ cười hoa nở
Vang lâng bang rực rỡ đất trời
Truyển nối nghiệp đời đời như ý
Mọi công việc xử lý chu toàn
Chẳng ràng buộc dẫu còn họ Trịnh.
 
Về quan chế chẳng vịn vào ai
Tự bổ sai chư tướng dưới quyền (1)
Năm đinh hợi, Nguyễn mở khoa thi (2)
Năm ất hợi dụng ngay phủ Chúa (3)
Năm canh thìn có phần sửa đổi (4)
Cơ chế thi nông nổi sơ sài.
 
Việc võ bị phân chia năm đội )5)
Số vạn người chẳng trội hơn ba.
Năm tân mùi lập ra sở, trường (6)
Đúc đại bác- nhật thường bắn súng
Tập voi, ngựa khiến chúng chóng thuần
phòng chiến tranh lúc dừng lúc tiến.
Việc thuế má định kiến rõ ràng (7)
Lập sổ kê dể dàng kiểm soát (8)
Tiền thu chi- khắc lót Thái Bình (9)
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

a. Đánh lấy Chiêm Thành:
 

Năm tân hợi tình hình đổi khác (10)
Nguyễn Hoàng vào đánh rát nước Chiêm
Thu lấy đất lập thêm Phú Yên (11)
Năm quí tỵ ngữa nghiêng nơi ấy (12)
Bởi vua Chiêm cố dấy can qua (...)
Nguyễn Phúc Tần chẳng tha tội quấy
Sai Hùng Lộc sang đấy bình Chiêm
Bà Thấm sợ dâng thư hàng phục (13)
Chúa Phúc Tần theo tục phân chia (14):
Phan Lang kia trở vào cho giữ
Ngược trở ra lập phủ Thái Bình (15)
Đặt tư dinh- Hùng Lộc- Thái thú (16).
 
Năm quí dậu chẳng chú lệ cống (17)
Chúa Nguyễn sai tổng binh Hữu Kính (18)
Đem tinh binh đánh úp Chiêm Thành
Bắt Bà Tranh thêm bành thần tử (19)
Đổi Thuận phủ giao cho trấn giữ (20)
Mặc theo Nam phủ dụ dân Chiêm.
Sang niên sau đổi trấn thuận thành (21).
Năm đinh sửu đặt phủ Thuận Bình (22)
Lấy Phan Lang, Phan Lý làm huyện (23)
Nước Chiêm Thành mọi chuyện xong xuôi
Biến mất hẳn buồn vui khôn tả
Ngậm ngùi thay lã chã sầu đong!!!
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

b. Mở đất Nam Việt và sự giao thiệp với Chân Lạp:



Dưới Mê Kông lắm sông nhiều ngòi (24)
Đất phì nhiêu thuộc nòi Chân Lạp (25)
Năm mậu tuất vua nhập âm ty (26)
Chú- cháu tranh- chạy đi cầu Nguyễn
Chúa Hiền tuyển quan binh sang giúp (27)
Tại Mỗi Xuy đánh úp Ong Chân (28)
Giam Quảng Bình sau ban về nước.
Theo qui ước phải nộp cống triều
Nên biết điều bên vực người Nam (29)
 
Năm giáp dần, nội chiến Chân Lạp (30)
Nặc Ong Đài dung nạp Tiêm La (31)
Xuất binh ra đánh Nặc Ong Nộn...
Dinh Thái Khang- Nộn sang cầu cứu (32)
Chư tướng Nguyễn vội chuyển quân qua
Phá Sài Gòn còn vây Nam Vang
Nặc Ong Đài bỏ ngang thành lũy
Chạy vào rừng ngẫm nghĩ chua cay
Gởi xác thân ai hay ai tỏ?
Nặc Ong Thu hiểu rõ tình hình
Bó tay hàng- nhận nhìn sáng suốt.
Vì dòng trưởng được hưởng chức Vương (34)
Đóng Long Úc lập đường tự chủ (35)
Nặc ong Nộn thành thủ nhị Vương
Trấn Sài Gòn thường xuyên triều cống(36).
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Năm kỷ vị, loạn chống Thanh triều (37)
Quan nhà Minh lắm điều bất phục (38)
Mang quân thuyền nhập tục nước ta (39)
Chúa Hiền thâu cho ra Đồng Phố (40)
Khai khẩn hoang lập lộ ấp, phường...
Thu hút khách nhật thường buôn bán.
Năm mậu thìn đồng đảng loạn lên (41)
Hoàng Tiến giết tên Dương Ngạn Địch
Đóng Nan Khê làm tàu, đúc súng...
Chống Chân Lạp, rẻ rúng Chúa Hiền.
Nặc Ong Thu hết kiêng nhà Nguyễn
Bỏ thần phục tuyển quân chắn giữ
Đào hào sâu cố thủ thành trì...
 
Nguyễn Phúc Tần liền sai đánh dẹp
Giết Hoàng Tiến đè bẹp Ong Thu
Bắt triều cống tự tu chỉnh sửa.
Năm mậu dần Chúa sai Hữu Kính (42)
Vào Chân Lạp- chức Kinh Lược Sứ
Chia Đông Phố thành thứ dinh, huyện (43):
Lấy Đồng Nai chuyển đổi Phúc Long (44)
Lấy Sài Gòn nên huyện Tân Bình
Đặt các dinh định quan cai trị (45)
Chiêu mộ dân chuẩn bị khai hoang
Lập thôn, xã vỗ an cơ nghiệp (46)
Từ Quảng Bình đặng dịp trở vô.
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Nơi Chân Lạp- khách tên Mạc Cửu
Người Quảng Đông tồn trữ ưu tư
Nhớ nhà Minh chối từ Đại Thanh
Sang Chân Lạp lập thành sòng bạc
Chiêu mộ dân phiêu bạt đó đây
Lập bảy xã phân bày lẻ sống...
Năm mậu tý Chúa phong Tổng Binh (47)
Giữ Hà Tiên bởi xin phụ thuộc...
Thời gian sau ai vuột mệnh trời?
Về chín suối- chuyển dời Thiên Tứ
Giữ Hà Tiên Chúa phong Đô Đốc.
Dốc hết lòng mở mang đô thị
Xây đắp thành sửa trị lê dân
Đưa nho học ân cần khai hóa...
 
Đất Chân Lạp loạn lạc thường xuyên
Bởi tranh quyền triền miên nội chiến:
Mượn Tiêm La binh biến sơn hà-
Bên cầu Chúa cho ra giúp đỡ...
Vua Nặc Nguyên ăn ở bất hòa
Hà hiếp rợ Côn Man sang tụ,
Thông sứ Trịnh mưu đồ đánh Nguyễn.
Chúa biết chuyện sai tướng Cư Trinh (48)
Mang quân mã sang bình Chân Lạp.
Năm ất hợi bị dập te tua (49)
Nặc Ong Thu chạy vùa Hà Tiên
Nhờ Thiên sứ chở che giúp đỡ
Dâng hai phủ xin trở về nước (50).
Việc sau trước Chúa chưa ưng thuận
Nguyễn Cư Trinh lập luận "Tằm thực"
Rồi dần dần mới chực nuốt luôn...
Chúa nghe theo cho chuồn xứ sở.
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Năm đinh sửu trắc trở âu lo (51)
Nặc Nguyên mất, chú họ thay quyền (52)
Xin Chúa Nguyễn cho chuyền ngai vua
Bị con rễ hơn thua giết chết.
 
Để chi đây kẻ hết lương tri
Trương Phúc Du quyết đi trừ khử
Nặc Ninh thua chẳng giữ nổi thành
Thuộc hạ giết cho đành lòng tham.
 
Con Nặc Nhuận sang nhờ Thiên Tứ...
Chúa thuận tình cho giữ ngôi vua.
Nặc Tôn thưa- dâng Tầm Phong Long (53)
Cảm ơn Chúa hết lòng giúp đỡ,
Đền ơn Tứ che chở vửa qua
Dâng năm phủ ôi là tình nghĩa (54).
 
Mạc Thiên Tứ thấm thía ơn sâu
Dâng tặng Chúa bấy lâu kính mến.
Chúa nhập luôn Hà Tiên- Tứ quản
Dinh Long Hồ dời mảng Tầm Bào.
Tầm Phong Long nặn nhào ba đạo
Là Sa Đéc, Tiền Giang, Hậu Giang.
Sáu tỉnh nam gian nan mới có
Từ Chân Lạp sóng gió tạo nên.
.........................................
 
R

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

c. Việc giao thiệp với nước Tiêm La:
 
 
Nước Tiêm La bên sông Mê Kông
Phía tây nam thuộc dòng dõi Thái
Bị Chân Lạp thường hay áp chế
Sau thịnh dần hùng bá cả phương.
Vua Tiêm La yêu thương một tướng
Người Hy Lạp- định hướng cùng vua (1):
Xin giao thiệp nước Pháp xa xôi.
Vua đồng ý bề tôi sang sứ.
 
Thuở bấy giờ Phú Yên, Khánh Hòa
Được Chúa Nguyễn dần dà khai sáng
Sau chẳng nán lấy hết Chiêm Thành
Còn lấn giành sang đất Chân Lạp.
Người Tiêm La muốn ra ngăn cản
Giữ Chân Lạp làm mảng riêng mình
Nhưng thế yêu nhịn nhường Chúa Nguyễn
Chuyển vào lòng căm tức hờn ghen
Nên bao phen tạo mối bất hòa
Gây nội chiến quả là nham hiểm.
 
Quân nhà Nguyễn điểm lại bao lần
Đánh Tiêm La lui dần về nước
Giúp Chân Lạp từng bước yên dân.
Cũng có khi Tiêm La tràn lấn
Đánh Hà Tiên- Mạc cửu bỏ thành
Nên thông sứ cũng đành bế tắc.
 
Năm canh ngọ Chúa nhắc Tiêm La(2):
Nước Chân Lạp sinh ra loạn lạc
Do dung túng nghịch tặc quá nhiều…
Năm ất hợi lắm điều yêu sách (3)
Xin Chúa Nguyễn đặc cách thuyền buôn
Đừng thu thuế- tình luôn suông sẻ.
Chúa đáp rằng- Quốc lệ khó thay.
 
Năm đinh hợi nào hay bất lợi (4)
Quân Diến Điện chờ đợi bấy lâu
Đánh Tiêm La bắt vua Phong Vương,
Con Chiêu Đốc cùng mấy vạn dân
Về Diến Điện ra thân mất nước.
Chiêu Xỉ Kháng lẹ bước- Chân Lạp
Còn Chiêu Thúy xin nhập Hà Tiên…
Người Tiêm La tình riêng uất hận
Đối sơn hà ví trận bão giông.
Không có vua ai trông đất nước
Trịnh Quốc Anh trườn bước lên ngôi (5)
Sai bề tôi sang sứ Chân Lạp
Đòi cống nạp như thuở trước đây.
 
Vua Nặc Tôn luận bày- tiếm nghịch!
Nào phải đâu ruột thịt Tiêm La.
Không vâng dạ- sinh ra hiềm khích.
Trịnh Quốc Anh sanh tâm dấy động
Sai Bôn Ma hóa mộng Nặc Non (6)
Đánh Nặc Non mưu toan thôn tín…
Giấc mộng tan binh lính lui về
Bởi tư bề chống giữ hăng say.
 
Chưa thắng ngay quay tìm Chiêu Thúy
Năm tân mão tỷ thí Hà Tiên (7)
Mạc Thiên Tứ bình yên trốn thóat.
Tiến binh sang chích đót nước Chân
Nặc Tôn thua một thân bỏ chạy.
Vua Tiêm La mừng đại công thành
Đóng Nam Vang- yên lành Nặc Non
( Đưa lên vua chỗ còn bỏ trống ).
 
Năm nhâm thìn chèo chống phong ba (8)
Chúa sai Đàm nghiềng nát Tiêm La
Chúng hoảng sợ chạy ra Hà Tiên
Còn nặc Non trốn miền Cầu Bột.
 
Thật đột ngột trở về xứ sở
Nặc Tôn đây được ở ngôi vua.
 
Tiêm La thua gọi Tứ giảng hòa
Tứ không ra thế là mất con,
Rồi tức tối bắt luôn Chiêu Thúy
Giao Trần Liên xử lý Hà Tiên.
Qua niên sau Thiên Tứ cầu hòa
Được trả đất thêm tha con gái
Còn Chiêu Thúy gặt hái đau thương
( Chầu Diêm Dương- Tiêm La giết bỏ ).

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

d. Việc lập dinh phủ:
 
Đất Thuận Hóa Nguyễn Hoàng trấn  giữ
Lập hành dinh ở làng Ái Tử (1)
Hơn mười năm dời sang Trà Bát (2)
Năm bính dần sắp át Chúa Trịnh (3)
Lịnh di dời qua làng Phúc An (4)
Năm bính thìn chuyển sang Kim Long (5)
Năm đinh mão chui lòng Phú Xuân (6)
Năm giáp tý Nguyễn Vương xưng hiệu (7)
Sửa phép tắc định liệu triều nghi
Tính chi li đổi phủ làm điện
Hiện cả nước chia thành tá dinh (8)…
Năm nhâm ngọ lịnh ban triều cống (9)
Cầu xin Thanh cho chóng lên vua
Nhưng Thanh triều đuổi xua ý nghĩ
Bởi An Nam tuyên chỉ họ Lê.
Rồi mọi việc vẫn về chỗ cũ
Nguyễn Phúc Chu tranh thủ thế thời
Xưng Quốc Chúa – lưu đời hậu thế
Và đúc ấn- kế truyền quốc bảo.
 
Công việc qua hoàn hảo vô cùng
Dòng họ Nguyễn anh hùng cái thế
Mở bờ nam áp chế lâng bang
Khai khẩn hoang- an cư lạc nghiệp.
………………………………………..

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

                                   CHƯƠNG XI:
NGƯỜI CHÂU ÂU SANG NƯỚC VIỆT NAM
 
1. Sự đi tìm đất
 
Người Châu Âu sang Nam buôn bán
Mở cửa hàng ở phố Hội An (1)
Bởi nơi đây rộn ràng đông đúc
Dân Á- Âu tá túc làm ăn (2).
Đất Thuận Hóa có lò đúc súng
Đúng giáp dần vào đời Chúa Sãi (3)
Mãi bây giờ gọi là Phường Đúc.
 
Tận ngoài Bắc thu hút người Âu
Bồ Đào Nha vào lâu buôn bán
Năm đinh sửu thỏa đáng Hòa Lan (4)
Vào phố Hiến- cửa hàng rực rỡ (5)
Càng về sau càng trở đông vui.
Dân ngược xuôi ngoại quốc xa gần
Nếu kể ra – nóc gia hai ngàn
Tạo dễ dàng tục ngữ khó phai-
“ Thứ nhất Kinh kì, thứ nhì phố Hiến!”.
 
Hai thế lực thực sự kình chống
Giống như nhau nương nhờ thương gia
Vì lợi nhuận ít ra giúp đỡ
Thêm tông giáo cản trở khắc khe...
Đến canh thìn Hòa Lan rời Bắc (6).
 
Năm nhâm tý có Anh Cát Lợi (7)
Đem tàu vào- ngỏ- đợi bán buôn
Thời gian trôi thua buồn tự rút
Bởi chiến tranh sa sút khó nghèo.
Năm canh thân người Pháp Lan Tây (8)
Xin vào đây ngụ ngay phố Hiến
Việc buôn bán lúc tiến lúc lùi.
 
Năm nhâm tuất niềm vui đưa tới (9)
Người Tiêm La rộng nới tình thân
Đi tàu biển vào dâng phẩm vật.
Năm bính dần sự thật trong Nam (10)
Rằng người Pháp thích ham buôn bán
Được tự do cán đán Côn Lôn.
Năm kỉ hợi xôn xao cửa Hội (11)
Xin yết kiến dâng vội quốc thu
Cùng phẩm vật tỏ tình giao hiếu.
Chúa phúc đáp thuận Pháp thông thương…
Dường chưa lâu cũng lui về nước.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

2. Sự đi truyền giáo:
 
Thiên Chúa Giáo có tự xa xưa
Do Gia Tô mới vừa sáng lập (1)
Dạy con người tục tập yêu thương
Giàu vị tha nhúng nhường mọi lẻ…
Kính Thiên Chúa là đấng cứu nhân
Truyền tất cả bất phân tộc nào.
Sau môn đồ giảng đạo nơi nơi…
Bị giết hại chẳng lơi buông thả.
Mãi về sau La Mã thuận tình (2)
Cho giảng đạo thành thạo cả nước
Rồi từng bước Thiên Chúa thịnh dần
Lập Giáo Hoàng- việc cần thống nhất.
Hễ nơi đâu có đất có người
Có giáo sĩ bền bỉ giảng đạo.
 
Năm Nguyên Hòa nhà Lê Trang Tông (3)
Có người Tây lưu thông đường bể
Vào nước Nam thường để giảng truyền
( Làng Ninh Cương, Quầng Anh, Trà Lũ).
Năm bính thìn đời ông Nguyễn Hoàng (4)
Có giáo sĩ băng ngàn truyền giáo
Thêm mấy tàu nhập cảng phương nam
Chúa Nguyễn sợ lòng tham không đáy
Ngày mai đây gặt hái đau thương
Bèn đuổi đi chẳng vương chẳng nợ.
 
Năm ất mão có sợ cũng đến (5)
Năm giáp tý ai mến ai thương? (6)
Pháp Lan Tây giảng thường Phú Xuân
Lập giáo đường Chúa ưng Chúa thuận.
 
Năm bính dần bất luận ra sao (7)
Đời Thần Tông cũng rao giảng đạo
Trịnh cấm ngăn- bôn đào xứ khác.
Rồi ít lâu như bát nước đầy
Bởi đã dâng đồng hồ quả lắc.
Lòng nhộn vui tâm đắc giảng truyền
Như bến cảng mặc thuyền đi đến
Dân theo nhiều hết mến đạo Nho.
Vua, Chúa sợ mới cho tả đạo
Cấm đoán nghiêm nên tạo bất hòa.
 
Năm tân vị quả là Lan Cấm (8)
Năm quí tỵ Trạc đấm kẻ truyền (9)
Năm giáp thìn Chúa Hiền bắt giết (10)
Ai bất tuân mải miết ru dân.
Năm bính tí Trịnh Căn đốt sách (11)
Phá thánh đường xua sạch giáo sĩ.
Năm nhâm thìn bền bỉ cản ngăn (12)
Cương bắt phạt nhân dân theo đạo
Cạo khắc trán:” Hoa Lan Học Đạo”.
Năm giáp tý Lan tạo hố sâu (13)
Giết tất cả nơi đâu truyền bá
Nghiêm cấm dân há để noi theo.
 
Bọn giáo sĩ ngày đeo ngày bám
Cốt giảng rao chẳng dám buông lơi
Dẫu đầu rơi, máu đổ, thây phơi…
Cố dẫn dụ người đời theo đạo.
Mãi về sau tạo vách ngăn đôi
Chia Lương – Giáo ôi thôi cừu hận!
Luật lệ thường khó chận lê dân
Dùng cực hình – bao thân vô tội!
………………………………….
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

1.Tây Sơn dấy binh:
 
Đất Qui Nhơn có chàng Nguyễn Nhạc
Làm Biện Lại ở tại Vân Đồn
Hay đánh bạc nợ tồn khó trả
Sợ tội đồ hối hả bỏ đi
Đêm làm giặc ngày thì biến mất.
Năm tân mão trú đất Tây Sơn (4)
Lập trại đồn chiêu binh mãi mã
Khắp thôn quê mọi ngả theo về
Bởi tư bề dân nghèo khố rách
Được Nguyễn Nhạc đặc cách đủ đầy…
Lúc thế vững mưu bày, kế sắp
Nấp vô củi cho người dâng nộp
Đợi đêm khuya chộp lấy Qui Nhơn.
 
Bọn lái buôn Tập, Đình dũng trí (5)
Mộ nghĩa dũng phân chia năm đội
Chiếm Quảng Nam vang dội núi rừng
Chẳng bao lâu nên vùng rộng lớn
Thuộc Tây Sơn- hớn hở lòng người.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

2.Quan quân Trịnh vào lấy Phú Xuân.
 
 
Trịnh Sâm thấy tình hình thuận lợi
Bình phương Nam chờ đợi bấy lâu
Bàn kế sách bắt đầu xúc tiến
Giả đánh Loan- kẻ biến loạn thần
Sai Ngũ Phúc điểm dần ba vạn
Cả thủy, bộ thẳng lộ- Bố Chính.
 
Năm giáp ngọ, sang sông Linh Giang (6)
Lấy Trấn Ninh- bình an vô sự
Bởi nội ứng đã dự lâu rồi
Trịnh Sâm tin xuất bồi đại quân.
Hai tháng sau Phúc ưng Hồ Xá
Truyền hịch đi: chỉ phá quyền thần…
Quan Phú Xuân bất phân đen trắng
Mắng Phúc Loan, mưu bắt nộp Người.
Hoàng Ngũ Phúc trêu ngươi trăm họ
Tiến binh lên  đáp trọ  Đăng Xương
Sai đưa thư ẩn đường lắt léo:
Quân Tây Sơn chưa xéo hết kia
Xin Chúa Nguyễn cùng chia đánh giặc...
Hội Phú Xuân sắp đắy rõ ràng.
 
Chúa biết Phúc cuối đàng chiếm đất
Sai binh tướng quyết hất kẻ thù
Truyền thủy, bộ áng ngữ Đáp Giang…(7)
Hoàng Ngũ Phúc tâm đang nuốt sống(!)
Sai Đình Thể nhanh chóng tìm đường
Băng qua núi hai mũi ập vào…
Quan quân Nguyễn ào ào bỏ chạy
Chúa cùng tôi bỏ lại Phú Xuân
Vào Quảng Nam đâu lưng chống giữ.
 
Trịnh Sâm an- thưởng ban tướng sĩ
Phong chức tước bởi nghĩ công lao
Đất Thuận Hóa dành trao Ngũ Phúc
Thúc giục quân đoạt lấy Quảng Nam.
 
Ngài trở về lấy làm yêu thích.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

 3.Chúa Nguyễn vào Gia Định:
 
 

Còn Chúa Nguyễn chạy tít Quảng Nam
Đóng bến Ván âu là tạm ổn
( Dẫu hao tổn ít nhiều binh tướng)
Lập cháu Dương lên làm Đông Cung.
Được mấy tháng cũng vùng bỏ chạy
Đóng Trà Sơn nhẩn nại phục thù.
 
Ai xua đuổi lù lù xuất hiện?
Quân Tây Sơn nhân tiện tranh hùng
Chiếm Quảng Nam tạm dùng nghỉ ngơi…
Tích lương thảo, thảnh thơi rong ruỗi
 
Buổi sinh thời lực bất tòng tâm
Chúa cùng Ánh lánh vào Gia Định
Lịnh Đông Cung trấn làng Câu Để.
Nguyễn Nhạc biết, muốn dể bảo sai
Bèn rước ngay Đông Cung Thái Tử
Đưa binh sĩ đồng giữ Hội An.
 
Quan Ngũ Phúc gian nan vượt núi
Lấy Trung Sơn và đồn Câu Để.
Nguyễn Nhạc ganh bất kể giá nào
Sai Đình Tập đánh vào cứ điểm;
Kiểm trung quân giao cho Lý Tài;
Cày phía sau tự mình đảm trách.
Thách đấu Trịnh tại làng Cẩm Sa (8)
Đội tiên phong đánh ra dũng mãnh
Tiền đội Phúc chịu cảnh tang thương
Đương chẳng nổi phải đành lùi bước.
Phúc mật ước kỵ, bộ xông vào
Đình bỏ chạy, Nhạc nhào bến Bản
Đưa Đông Cung về mảng Qui Nhơn.
Mượn việc binh định giết Tập Đình
Bởi hung bạo bên mình khó giữ (!)
Hiểu cử chỉ Đình trốn Quảng Đông
Quan quân Thanh vừa trông bắt chém.
 
Lúc bấy giờ Nhạc kém thế hơn
Bởi phía nam Hợp  vờn Phú Yên (9)
Trên mặt bắc, Quảng Nam Trịnh giữ
Thử hỏi sao đối đầu nổi chúng?
Bèn sai Tuế đưa vàng lo lót
Trình bức thư nộp đất qui hàng
Xin Ngũ Phúc cho làm tiền khu
Đánh họ Nguyễn gom thu đất mất.
 
Phúc nhận lễ, tất bật tâu lên…
Phong Nguyễn Nhạc, trao cờ ấn, kiếm…
 
Mặt bắc yên tìm mưu định kế
Lấy đất nam ắt thế con mình
Đem Thọ Hương tận tình dâng hiến (10)
Thêm tôn kính đối với Đông Cung.
Rồi sai người dối Tống Phúc Hợp
Xin cho hàng khôi phục Phú Xuân.
Tống chưa ưng sai sứ xét dò…
Đông Cung tiếp là trò- Nguyễn Nhạc.
Ngài viết thư dối gạt Tống rằng:
… Phù Đông Cung, điện an xã tắc.
Hết thắc mắc Tống tin thật lòng
Không dự phòng kẻ lén sau lưng.
 
Nhạc vững tin dùng em Nguyễn Huệ
Bậc anh tài trí tuệ vô song
Đánh Tống Hợp không kịp trở tay
Bỏ chạy ngay trấn giữ Vân  Phong.
 
Ở Châu Ổ - Ngũ Phúc nhận tin
Xin Chúa Trịnh phong ban Nguyễn Huệ…
Năm ất vị, bị dịch hòang hành (11)
Quân Trịnh đành lui về Thuận Hóa
Đến Phú Xuân Phúc ra thiên cổ
Người thế chỗ không ai ngoài Đạt (12)
Cùng Tham Thị- Quí Đô coi giữ.
Năm bính thân, Nguyễn Lữ công thành (13)
Lấy Sài Gòn lấn giành đất Nguyễn
Chúa liển xiển chạy về Trấn Biên
Đỗ Thành Nhân chẳng kiêng nể Lữ
Mộ nghĩa quân quyết giữ Sài Gòn.
 
Nhạc thấy mình mạnh hơn đối thủ
Sửa Đồ Bàn  thành cũ trước đây (14)
Năm bính thân, xưng Tây Sơn Vương (15)
Phong chức tước- từng bước tranh tài
Đày Đông Cung ra chùa Thập Pháp.
 
Đáp án này Ngài thấu ruột gan(!)
Trốn xuống thuyền bình an tẩu thoát
Xuôi Gia Định nhặt mót tàn quân…
Được Lý Tài hay tin đón rước (16)
Về Sài Gòn- nhấc bước ngôi cao:
Tân Chính Vương- thỏa bao mộng tưởng!
Và Định Vương suy tôn Thái Thượng
Mong thịnh vượng khôi phục giang san.
 
Năm đinh hợi Nhạc van Chúa Trịnh (17)
Trấn Quảng Nam luyện binh chống giữ (!)
 
Chán chiến tranh thành thử Trịnh ưng.
 
Mặt bắc ngưng Nhạc sai hai em
Đem thủy, bộ đánh vào Gia Định…
Quân Nguyễn tan chạy càn tứ xứ-
Tân Chính Vương đồn trú bến Trà
Về Ba Vát thật là chua chát.
Thái Thượng Hoàng tựa nương Long Xuyên
Ngồi chưa yên Nguyễn Huệ kéo vào
Bắt hai ngài giết ngay trừ họa.
 
Thu Gia Định lịnh Chu trấn giữ (18)
Anh em Lữ rút về Qui Nhơn.
Năm mậu tuất ai hơn Nguyễn Nhạc?
Ông xưng đế- thành đạt ước mơ!
Hiệu Thái Đức, phong chức hai em
Cùng trấn giữ trông, xem việc nước…
 
 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

4. NguyễnVương khởi binh đánh Tây Sơn:
 
 Trước, Nguyễn Ánh bình an trốn thoát
Mót tàn quân khởi từ Long Xuyên
Lên Sa Đéc hợP Đỗ Thành Nhân
Nguyện xả thân đánh đuổi họ Chu…
Chiến Sài Gòn- chỉnh tu quân ngũ…
Được chư tướng uy vũ suy tôn:
Tước “ Đại Nguyên Súy, Nhiếp Chính Quốc”.
 
Chưa bao lâu Tây Sơn càn quét
Đến bằng thuyền đánh vét khắp nơi
Từ Trấn Biên đầu rơi máu đổ
Từ Phan Trấn nhuộm đỏ sa trường
Miền ven biển đầy ương xác chết…!
 
Đổ Thành Nhân dốc hết nhiệt tâm
Đuổi Tây Sơn, đâm Tư Khấu Uy.
Hào khí dậy những khi thắng trận
Bù uất hận, Ánh sai Văn Quân (19)
Lấy Bình Thuận, diệt thành Diên Khánh,
Thông sứ Tiêm tràn đánh Chân Lạp(...)
Lập Nặc In- Văn Lân bảo hộ (20);
Xây dinh lộ sắp đặt quan sai;
Định sưu thuế làm ngay thuyền chiến.
Năm canh tí, Ánh xưng vương hiệu (21)
Phong Thành Nhân, thưởng, phong tướng sĩ…
 
Nhân cậy công kém nghĩ sâu sa
Bị ánh giết thành ra ly tán
Bọn Đông Sơn tích oán trong lòng
Tụ binh chống quyết hòng phục hận.
 
Năm tân sửu, nước cận- Tiêm La (22)
Trịnh Quốc Anh bày ra kế sách
Mách anh em Chất Tri, Sô Si
Mang quân đi san bằng Chân Lạp.
 
Nguyễn Vương sai Nguyễn Thoại, Văn Lân (23)
Đưa binh cứu đuổi chân kẻ giặc.
Đang ghìm chặc chưa vào trận đánh
Hai tướng Tiêm bổng tiến giao hòa
Bởi quê nhà- vợ con ngục tối…
Tướng Chất Si thúc hối trở về…
 
Lúc bấy giờ tư bề hổn loạn
Phan Văn Sản chiếm trọn ngôi vua.
Si- xua người tìm bắt Quốc Anh
Đem giết bỏ cho cỏ nương nhờ,
Diệt Văn Sản- bấy giờ lên ngôi
Xưng Phật Vương, phong em Đệ Nhị
Cháu Đệ Tam cùng trị nước Tiêm.
Dòng họ ấy nay tìm vẫn có
Mãi hôm nay chịu khó làm vua!
 
Năm nhâm dần, Nhạc, Huệ tấn binh (24)
Cửa Cần Giờ soi in tàu chiến
Hơn trăm thuyền tiến Thất Kỳ Giang…
Quân Nguyễn Vương rã tan nhanh chóng
Ngài chạy về trú đóng Tam Phụ (25)
Trụ chẳng lâu trôi dần Phú Quốc.
 
Đất Gia Định đã bình định xong
Vua Tây Sơn hằng trông Qui Nhơn.
Thành Sài Côn giao cho Nhàn Trập (26)
Một hàng tướng mới nhập theo về.
 
Châu Văn Tiếp chẳng hề nao núng (27)
Từ Phú Yên nhanh chóng trở vào
Hợp các đạo phá rào cản ngăn…
Chiếm Sài Côn gia tăng phòng bị
Đón Nguyễn Vương sửa trị lê dân.
Năm quí mão não nề hơn nữa (28)
Lữ, Huệ vào nghiêng ngữa mệnh Vương
Đón thân quyến, Ngài nương Phú Quốc
Vài tháng sau ẩn nấp Côn Nôn
May bão lớn Tây Sơn chìm đắm…
Ngài chạy về cắm đảo Cổ Cốt
Thời khắc yên Ngài chốt Phú Quốc.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

5. Nguyễn Vương cầu viện nước Pháp Lan Tây:
 
 
Lương, quân kiệt sắp diệt tới nơi
Lúc chơi vơi nhớ đến Bá Đa Lộc-
Dân tộc Pháp- giám mục Gia Tô
Đang truyền đạo ở dạo Tiêm La
Ngài thương lượng tìm ra giải pháp.
Bá Đa Lộc phúc đáp rõ ràng:
Việc dể dàng- qua Pháp Lan Tây
Xin cầu viện, sang ngay phục quốc,
Đưa hoàng tử Pháp giữ con tin.
Vương thuận tình đưa hoàng tử Cảnh
Cùng quốc ấn và tờ quốc thư
Giấy ủy quyền xem như đại diện.
 
Mùa trái gió chưa tiện ra khơi
Bá Đa Lộc nghỉ ngơi đợi lúc.
Việc nước cần thôi thúc Nguyễn Vương
Nương cậy nhờ Tiêm La giúp đỡ
Thêm Văn Tiếp đã ở trước đây
Lúc Sài Côn về tay Nguyễn Huệ.
 
Nhớ thệ xưa điêu đứng tình nhà
Nguyễn Vương giúp âu là – qua lại…
Năm giáp thìn, sai Chất Si Đa (29)
Đem thủy quân băng qua Hà Tiên
Tìm Nguyễn Vương- sang liền- tìm hiểu…
Nhận mật biểu của Châu Văn Tiếp
Kíp thăng đường hội ngộ tướng Tiêm
Về Vọng Các- bàn thêm cứu viện…
Vua Tiêm La bày biện đãi đằng
Sai hai tướng Chiêu Tăng, Chiêu Sương
Mang quân , thuyền lên đường tiếp ứng.
 
Quân Nguyễn Vương núp bóng Tiêm La
Thu Rạch Giá, Trà Ôn, Sa Đéc
Hét hò nhau giành thêm Ba Thắc.
Nhắc đượm buồn Văn Tiếp ra đi
Trận Mân Thít- thương bi quá độ!
Quân Tiêm La bộc lộ dã tâm
Gây tội ác hờn căm chất ngất…!
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

6. Nguyễn Huệ phá quân Tiêm La:
 
 
Tướng Tây Sơn trấn miền Gia Định
Thấy tình hình phi báo Qui Nhơn…
Nhạc cử Huệ đưa binh chống giữ.
...Nhử quân Tiêm rạch Gầm, Xoài Mít
Kích một trận giết mấy nghìn người
Tắt nụ cười lũi nhanh về nước
Tước Nguyễn Vương chẳng còn manh giáp…
Tháp tùng nhau chạy ra Trấn Giang,
Đảo Thổ Châu, Cổ Cốt, Tiêm La.
Đuổi dẹp xong, Huệ ra chỉ thị:
Thành Gia Định cai trị- Văn Châu
Còn đại binh ở đâu về đấy.
 
Ngài Nguyễn Vương cãm thấy ưu sầu
Hối  Đa Lộc bắt đầu ra khơi.
Đưa thân quyến nghỉ ngơi Vọng Các
Chờ dịp khác ngôi phục giang san.
…………………………………..
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!