VỀ VỚI TÂY SƠN TAM KIỆT

6- Nguyễn Vương thu phục Phú Xuân.
 
 
Chiếm Thị Nại Vương sai Văn Trương (18)
Ra đánh lấy Quảng Nam Quảng Nghĩa.
 
Thành Bình Định Tây Sơn vây ngặt
Phá không xong sắp đặt người vào
Bảo Tính, Chu vượt rào thóat ra (19).
Nhưng anh hào quyết thà  tử tiết
Bảo vệ thành chẳng tiếc tấm thân.
Tính phúc thư: Phú Xuân bỏ trống
Kíp lên đường chiếm đóng thì hơn,
Thành Qui Nhơn chớ vội giải vây…
Vương xem đây liều thuốc an thần
Cần Văn Thành đối phó Diệu, Dũng.
 
Lúc bấy giờ Tây Sơn bối rối
Ở Nghệ An bao mối hiểm nguy
Chư tướng Nguyễn- thụy, Tường đánh phá (20)
Ở Thanh Hóa- Công, Thái khởi binh (21)
Tin Hưng Hóa- Bá Phụng khuấy nhiễu (22)
Còn Bắc Hà ai hiểu tông giáo?
Rối tung lên sói cáo hiện hình-
Đạo Thiên Chúa cũng múa thương trường
Giúp nhà Nguyễn thuận đường tiêu diệt
Thương bá tánh thua thiệt về mình…
Mong Nguyễn Vương nhận nhìn sáng suốt
Đưa thần dân hết buốt giá sương.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Ngài Nguyễn Vương thấy dân oán giận
Mong ngài về như trận mưa Xuân (23)
Bèn đem quân vào cửa Tư Dung
Gặp Văn Trị-Qui Sơn chắn giữ (24)
Tiền quân Nguyễn dịch chuyển khó khăn.
Sai Duyệt, Chất hung hăng tập hậu…
Trị dẫu tài khó tậu bền lâu
Lẩn rừng sâu mang quân chạy trốn…
Binh Nguyễn Vương vào chốn Thuận An
Thành Phú Xuân dàn ngang tập kích…
 
Vua Tây Sơn ngự giá thân chinh
Đến giữa trưa quan binh tan vỡ.
Quân Nguyễn Vương đã ở trong thành
Chiêu an dân dỗ dành trăm họ.
Cho Lê Chất đuổi đánh Tây Sơn;
Sai Văn Trương chặn ở Linh Giang;
Phạm Văn Nhân- Thuận An chắn giữ;
Lưu Phúc Tường được cử- Vạn Tượng;
Truyền dân Mường giữ đường yếu lộ
Chặn Tây Sơn cuốc bộ tràn sang…
 
Đang vây hảm nhận tin thất thủ
Trần Quang Diệu điều tướng cứu nguy.
Đến Quảng Nghĩa gặp quân Văn Duyệt
Triệt mất đường phải nương trở lại.
Ông nhẩn nại đốc thúc quan binh
Xiết vòng dây gây ép đối phương.
 
Nay trong thành binh, lương suy kiệt
Quan Võ Tính đành diệt thân mình
Gửi thư ra tỏ tình thắm thiết:
Xin Quang Diệu đừng giết tướng binh.
Ông chất rơm dưới lầu Bát Giác
Tự thiêu mình cứu các anh em
Xem cái chết nhẹ tợ lông hồng.
Ngô Tùng Chu trọn lòng tuẫn tiết.
 
Diệu vào thành chẳng giết một ai
Sai tẩn liệm anh hùng nghĩa khì
Truyền Định, Phượng theo đường thượng đạo (25)
Đánh Phú Xuân, đại quân tiếp ứng.
Mới nửa đường lương mang hết sạch-
Phượng về Nguyễn vạch ngách đi lên;
Định lênh đênh chết ở xứ mường.
Trần Quang Diệu khó lường sự việc
Sai Văn Điền ra diệt Phú Yên (26)
Chẳng được chuyện còn thêm hao tổn…
 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

 

Thành Qui Nhơn Tây Sơn chiếm giữ
Nhưng ba bề tiến về công kích:
Từ Quảng Nam, Quảng Nghĩa đánh vào
Quân Duyệt Chất- gió gào sóng dậy;
Cửa Thị Nại- Văn Thành xông tới:
Nơi Phú yên- Phúc, Tính tràn ra… (27)
Quân Tây Sơn ba bề thụ địch
Cố giữ gìn chờ Bắc cứu nguy.
 
Khi Phú Xuân rơi vào Nguyễn Vương
Vua Cảnh Thịnh lên đường ra Bắc
Mong khởi sắc đổi hiệu Bảo Hưng
Và truyền hịch gọi binh các trấn
Sai Quang Thùy ra trấn Nghệ An (28)
Tháng mười một tuyển non ba vạn
Vua Tây Sơn mạnh dạn sang sông
Đem trăm thuyền giữ trông Nhật Lệ.
 
Bùi Thị Xuân trí tuệ vô song-
Vợ Quang Diệu cũng mong góp sức
Xin tòng chinh hạ thủ năm ngàn
Tất cả sẳn sàng vì non sông.
 
Ở Linh Giang tướng trông kinh hoảng
Lùi Đồng Hới tránh choảng Tây Sơn.
Nguyễn Vương tin, thân chinh tiếp ứng
Sai Văn Tường trấn giữ mặt bể (29)
Để mặt lộ- Văn Nhân, Trần Thường.
 
Sang nhâm tuất vua sai Quang Thùy (30)
Tiến binh lênh đánh lũy Trấn Ninh
Nhưng quan binh công mãi không thành
Định rút quân, Xuân xin đốc chiến
Suốt một ngày chẳng tiến chẳng lui.
Bổng có tin thủy binh đại bại
Quân Tây Sơn bỏ chạy như ong
Vua Tây Sơn cũng dong về bắc
Nhắc Văn Thuận chống giữ Nghệ An (31)
Tướng Văn Kiên đầu hàng nhà Nguyễn (32)
 
Thành Trấn Ninh binh biến trôi qua
Ngài Nguyễn Vương cũng ra Phú Xuân
Để Văn Tường giữ gìn Đồng Hới
Để Lương, Thường chận lối- Linh Giang.
 
Trận Trấn Ninh , binh tan tướng trốn
Chốn Qui Nhơn Diệu, Dũng khó tồn
Đến tháng ba quyết dồn sức mạnh
Bỏ Qui Nhơn theo đường thượng đạo
Qua Ai Lao lần vào Nghệ An
Hội cùng vua an thua nhà Nguyễn.
 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

7- Nguyễn Vương lên ngôi tôn:
 
 
Từ Linh Giang đến miền Gia Định
Thuộc giang san chúa Nguyễn tiền thời
Được khôi phục- rạng ngời tổ tiên
Các quan viên xin Ngài lên ngôi
Đặt niên hiệu- xa xôi hay biết…
Lời thống thiết phù hợp tâm tư
Đến tháng năm cũng vào nhâm tuất
Ngài lập đàn tế cáo đất trời
Rồi thiết triều nhận lời chúc tụng
Đặt niên hiệu Gia Long nguyên niên.
 
Lên ngai vua, Ngài sai Đức, Tĩnh (33)
Lĩnh phẩm vật, ấn sách nhà Thanh
Phong Tây Sơn sang nộp thiên triều.
Xin phong vua- thuận điều hợp lẻ;
Sai Văn Trương lĩnh cả thủy binh
Còn bộ binh- Duyệt, Chất lĩnh quản
Đánh Bắc Hà hai mảng cùng xông.
Trong tháng sáu- bộ- sang Linh Giang
Đóng Hà Trung bình an vô sự
Còn mặt bể- thủy- vào Hội Thống
Đánh đồn lũy nhanh chóng đọat giành.
Nguyễn Văn Thuận bỏ thành Nghệ An
Lòng hoang mang giữ đồn Tiền Lý.
 
Trần Quang Diệu ra đến Quì Hợp
Xuống Hương Giang sờn lòng chiến sĩ
Bởi Nghệ An binh tan tướng chạy
Bèn củng Xuân về huyện Thanh Chương
Giải tán quân vài hôm bị bắt.
Vũ Văn Dũng cân nhắc- Nông Cống
Cũng bị dân khống chế bắt nộp.
Quan quân Nguyễn chộp lấy Thanh Hóa
Quân Tây Sơn chưa phá đã tan…
(Chỉ một tháng đánh tràn Thăng Long).
 
Vua Bảo Hưng thấy không giữ được
Cùng hai em Quang Thùy, Quang Thiệu
Bọn đô đốc Văn Tứ, Văn Tú
Sang Nhị Hà chạy ra phía bắc
Đến Phượng Nhỡn dân ắt bỏ qua
Nguyễn Quang Thùy quyết ra thiên cổ
Tú cùng Vợ giành chỗ theo hầu
Số còn lại rụt đầu vào củi
Giải Thăng Long- tủi hổ vô cùng…!
Chỉ một tháng mất vùng rộng lớn
Thành tội đồ - hớn hở Nguyễn Vương.
………………………………………………………….
 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

LỜI BÌNH
 
 
Cổ kim thời thế tạo anh hùng
Nếu Tây Sơn vẫn cùng đòan kết
Bọn đại thần chẳng chết vì danh
Liệu Nguyễn Vương giành nhanh thắng lợi???
 
Thương anh tài trọn đời trung liệt
Gặp vua hèn thua thiệt tấm thân.
 
Dẫu biết Ánh mưu thần chước quỉ
Chí bền bỉ khôi phục giang san
Trãi gian nan lòng càng son sắt
Chuộng anh tài nắm bắt thời cơ…
Giương ngọn cờ- chiến công hiển hách
Tiếp tiền nhân- kế sách yên dân!
_______________________________

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

 
PHẦN IV
CẬN KIM THỜI ĐẠI
 
NHÀ NGUYỄN ( 1802- 1945)
 
 
1- Thế Tổ ( 1802- 1819)
 Niên hiệu : Gia Long.
 
 
 
Thu non sông Nam Bắc một nhà
Ánh lên ngôi hiệu là Gia Long
Cải quốc hiệu hằng mong Việt Nam
Tọa kinh đô nơi thành Phú Quân.
 
Lấy Bắc Hà Ngài tha nhân dân
Một vụ thuế, ân cần khuyên nhủ
Bao chiến sĩ hội đủ đức tài
Đều thăng thưởng chẳng nài lớn nhỏ
Phong cháu con hai hai Lê , Trịnh
Cấp ruộng đất thờ phụng ông cha.
Đổi Bắc Hà gọi ra Bắc Thành
Đặt Tổng Trấn- Văn Thành cai quản
Đặt Tam Tào là binh, bộ, hình
Để Trần Thường, Khiêm, Đăng coi giúp (1)
Đến tháng bảy Thế Tổ về Kinh
Giải bại tướng vua tôi Tây Sơn
Đến Thái miếu làm lễ hiến phù
Đưa pháp trường sát thủ ra tay.
 
Đào bới mã hai vua Nhạc, Huệ
Vứt thây đi , đầu giam ngục tối.
Bọn văn thần- Thì Nhiệm, Huy Ích
Bỏ ra hàng nọc đánh cho tha
Nhưng Thì Nhiệm trước hiềm Trần Thường
Dụng cơ hội mượn tay đánh chết.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Vua Thế Tổ định xong công tội
Lo sửa sang quốc nội chi li
Xây Cần Chính để lập thường triều
Xây Thái Hòa thiết lập đại triều
Xây Kinh đô, Hoàng Thành, doanh trấn…
Toàn quân dân phấn chấn đi lên.
 
Năm giáp tí nhà Thanh phong Vương (2)
Năm bính dần ở điện Thái Hòa (3)
Ngài làm lễ mới xưng đế hiệu
Định triều nghi chi li mọi lẽ
Trong sửa sang thuần phong mỹ tục
Đặt pháp luật chỉnh đốn quân dân
Ngoài giao hiếu ân cần tế nhị
Từ nước Tàu, Tiêm La, Chân Lạp…
     Đưa Việt Nam hòa nhập lâng bang
     Mở thái bình vững an cơ nghiệp.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Ở trong cung không ngôi hoàng hậu
Chỉ Hoàng phi và các cung tần.
Việc quan lại đại khái theo Lê
Từ Bắc Nam một dãi sơn hà
Phân bốn doanh, hai mươi ba trấn.
 
Việc binh chế phân theo từng vùng
Nơi Kinh Thành lập ra ba chỗ
Sở xạ trường- thao quân tập bắn;
Các cửa bể xây đồn đặt súng
Thuận quan sát các tàu qua lại…
Bởi non sông gắn liền biển cả
Nên Thế Tổ hối hả đóng thuyền
Tuyển dân binh ở miền ven bể.
 
Việc thuế má phân định rõ ràng:
Thuế đinh điền thuế các sản vật,
Khai thác mỏ giao khoáng người Tàu
Thu lấy thuế trông vào nhiều ít.
 
Năm quí hợi mở sở đúc tiền (4)
Có hai loại tiền đồng, tiền kẽm
Rồi đúc thêm nén vàng, nén bạc.
Thuận giao dịch tọa lạc Bắc Thành,
Định thước đo sáng chế bằng đồng
Có khắc chữ đôi dòng hai mặt. (5)
Năm ất dậu, chế cân Thiên Bình (6)
Cấp các trấn dùng cân sản vật.
 
Về công vụ sửa sang đường sá
Đắp đê điều mở thông sông rạch
Vạch lê dân góp công kiến thiết
Bù lỗ gạo- da diết hoàn thành.
Cứ xa xa lập ra nhà trạm
Để khách quan nghỉ tạm qua đường.
Dường Nam Quan đến miền Bình Thuận
Có hết thảy chín mươi tám trạm.
Từ Bình Thuận cho tới Hà Tiên
Đi bằng thuyền mênh man sông nước.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Năm quí mùi biên soạn sách luật (7)
Dựa Hồng Đức- bộ luật triều Lê
Cùng tham chước bộ luật nhà Thanh
Làm thành bộ- hai mươi hai quyển.
 
Năm ất hợi in tuyển thành sách (8)
Truyền dạy dân học hỏi luật nhà
Nhưng thực ra luật Thanh phần lớn.
Việc học hành- các doanh, các trấn
Lập Văn miếu phụng thờ Khổng Tử
Tỏ tấm lòng mến trọng nho gia.
Nơi Kinh Thành đặt Quốc Tử Giám
Dạy con quan và các sĩ tử
Mở thi Hương kén chọn nhân tài
Bày thêm chức đốc học các trần
Dùng quan Lê từng đỗ khoa mục
Chuyên trông coi thúc giục chúng sinh…
 
Vua Thế Tổ nhận nhìn mọi lẻ
Từ địa dư đến cả quốc sử
Sai Quang Định kê cứu giang san (9)
Chốn Lạng Sơn về miền Hà Tiên
Vẽ tất cả thiêng liêng sông núi…
Ghi tất cả phong tục, thổ sản…
Năm bính thìn đóng xong mười quyển (10)
Lưu thiên thu cho quốc sơn hà.
Năm quí mùi ban ra chỉnh sửa
Sách dã sử đời Lê- Tây Sơn.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Giao thiệp Tàu muôn phần thuận lợi
Nhận thụ phong- vua sai Bá Phẩm (12)
Mang đồ cống tạ ơn Thanh triều
Và biết điều ba năm nộp lễ.
Nước láng giềng Tiêm La nể cả
Nước Chân Lạp hối hả thần phục
Nước Hồng Mao tiệt giao qua lại. (13)
Pháp Lan Tây trước đây cậy nhờ
Tuy việc lớn đợi chờ vô vọng
Nhưng Đa Lộc trân trọng giữ lời
Đưa tứ thuyền gọi mời người giúp
Nên Thế Tổ dành chỗ ưu tiên.
Riêng điều ước ngày trước ủy quyền
Vua kiên quyết hủy liền tức khắc.
 
Nhắc thêm đau , lệ sao vẫn trào
Bao công thần ra vào sinh tử
Theo Nguyễn Vương gìn giữ cơ đồ
Chết oan uổng quả là nuối tiếc…!!!
Ngài vẫn biết cứ thế làm ngơ
Bởi bài thơ con trẻ vô tình
Đưa cha mình tức tưởi ra đi.
Ghi ra đây hậu thế nghĩ suy:
“ Ái Châu nghe nói lắm người hay
Ao ước cầu hiền đã bấy nay.
Ngọc Phác, Kinh Sơn tài sẳn đó,
Ngựa Kỳ, Ký Bắc biết lâu thay.
Mùi hương hang tối xa nghì dặm,
Tiếng Phượng gò cao suất chín mây.
Sơn tể phen này dù gặp gỡ
Giúp nhau xoay trở hội cơ này”.
Đã là bài thơ- giải bày đôi nghĩa
Bọn gian thần muốn tỉa trung lương
Mượn ý tưởng trút vương tội trạng.
Triều đình bênh tỏ cạn trắng đen…
Vua Thế Tổ chẳng men theo ý
Giam Văn Thành xử lý về sau,
Bắt Văn Thuyên khảo tra ép tội
Đưa pháp trường vội vả giết đi.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Đặng Trần Thường trốn Nguyễn Tây Sơn
Về Gia Định giúp vua Thế Tổ
Vốn anh tài- văn trổ ngọc châu
Đặng chức tước- Binh Bộ Thượng Thư
Cảm Ngũ Phúc dường như kính trọng
Vị anh hùng vang vọng non sông
Làm sắc phong thần- định tội tử.
Nhưng Lê Chất mất hết lương tri
Đi soi mói thuở coi tào binh:
Chiếm đầm lầy, ẩn lậu đinh điền
Bắt bỏ ngục xử liền tội giảo.
Tục tương truyền “ Hàn Vương Tôn Phú”
Bằng quốc âm khi trú ngục tù
Ông ví mình Hàn Tín thuở xưa!
Chát chua thay! Cay đắng ngậm ngùi!
 
Xét cho cùng Thế Tổ khôn ngoan
Rộng tài trí, đảm đang quốc sự
Dạ kiên trì bởi tự thân sinh
Vững niềm tin khôi phục sơn hà…
Ngài nhận ra nhân tài đất nước
Tạo lòng tin nhấc bước vươn lên
Nên không lâu nam Bắc chung nhà.
Âu cũng là dày công đất nước
Chỉ tiếc rằng Ngài tước sinh linh
Đại công thần hết mình trợ giúp
Đại kiên trung chung vai vận nước
Đại anh hùng trên bước phục hưng…
 
Năm kỷ mão xoay lưng trần thế (14)
Về cửu tuyền chuyền ghế cho con
Mười tám niên nước non khởi sắc
Năm chín xuân máu khắc nên hoa.
Hết kêu ca- “ Thế Tổ Cao Hoàng Đế”
Miếu hiệu Ngài hậu thế khắc ghi.
……………………………………………………

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

2. Thánh Tổ ( 1820- 1840)
      Niên hiệu: Minh Mạng
 
 
Năm canh thìn Thái Tử lên ngôi (1)
Đặt niên hiệu gọi là Minh Mệnh.
Ngài thông minh hiếu học hay làm
Phàm việc gì xét xem tỉ mỉ
Tính chăm chỉ luôn nghĩ lê dân
Dạ ân cần tinh thâm Nho học
Sùng Khổng Tử giữ tâm trong sáng
Cấm Gia Tô chẳng đáng tôn thờ.
 
Việc triều chính chẳng chờ chẳng đợi
Trống canh hai mới vội đi nằm
Ngài đặt thêm các tự, các viện.
Cơ Mật Viện gắn liền Nội Cát
Có kim bài ban phát tiện phân.
Năm bính thân, lập Tô Nhân Phủ (2)
Đặt quan tước coi đủ mọi bề
Trong họ vua chẳng nề sau trước
Chiêu hay Mục mực thước rõ ràng.
Có bảy miếu thờ dàn tổ tiên
Nơi phía tả gọi thường là Chiêu
Nơi phía hữu thường kêu là Mục
Con cháu dòng nào vào chi đó…
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Việc quan chế định phân cửu phẩm…
Việc học hành chú trọng hơn xưa
Được bổng lộc vào học Tử Giám
Ai thực tài trám trong lục bộ.
 
Năm nhâm ngọ thi Hội, thi Đình (3)
Lấy Tiến Sĩ rõ tình hiếu học.
Năm kỷ sửu, những người trúng cách (4)
Không cập phân, được mách phó bảng
Lệ ba năm mới hâm một lần
Nội dung thi muôn phần sáo rỗng…
 
Ngài chú trọng việc làm sách vở
Mở Quốc Tử Giám- cán đán Sử.
Xuống chiếu truyền cho quyền nộp sách
Mới hay cũ- đặt cách thưởng ban.
Vua Thánh Tổ sai quan soạn lại
Riêng phần Ngài hai bộ tự ra (5)
Mãi cuối đời thiết tha huấn dục
Ra mười điều thúc giục dân theo.(6)
 
Lập Dưỡng Tế các trấn Bắc Thành
Luôn sẳn dành cấp phát dân đen.
 
Việc đinh điền và tiền thuế má
Tùy hạng đinh chẳng quá khắc khe.
 
Việc võ bị yên trị an dân
Ngài thưởng ban binh, quan luyện tập
Lập ải đồn dồn nơi hiểm yếu
Lập pháo đài dài theo cửa bể…
Làm tàu đồng vòng quanh kiểm soát
Giữ bình yên thiêng liêng Tổ Quốc.
 
Vua Thánh Tổ luôn trổ tài năng
Mong đất nước gia tăng thịnh vượng...
Nhưng về sau sóng lượn tư bề
Lắm giặc giã kéo về dấy lọan.
May, tôi hiền khéo chọn thời cơ
Bao tướng giỏi phất cờ chính nghĩa
Lui lâng bang , cắt tỉa phản loàn
Mở bờ cõi há còn ai hơn!

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

* Giặc Bắc kỳ gan lỳ bản tính:
Năm bính tuất uất ức Cát, Vàng (7)
Khởi Nam Định lấn giành địa hạt
Giết Trung Diễn, Đình Miễn đương triều (8)
Chiến hai phủ Lân Hải, Trà Lý.
Lê Mậu Cúc tinh ý giải nguy…
Giặc chém đầu lấn sâu chiếm đóng.
Quân các trấn nhanh chóng tụ về
Khắp tư bề giặc chạy tứ tán
Bắt Đức Cát, gốc gát vẫn tồn
Cuối năm ấy giặc dồn mặt bể
Phá Minh Tiên kể cả Nghi Dương (9)
Thế giặc mạnh khó đương cự đặng.
Vua huy động tướng tài ra trận
Nguyễn Đức Thuận cùng Nguyễn Công Trứ
Đem binh thuyền hai xứ Thanh, Nghệ
Hợp Hữu Thận đang trấn Bắc Thành
Đánh phá Vành vỗ yên trăm họ.
Năm đinh hợi, chúng gieo thất đảm (10)
Hảm Thiên Trường và phủ Kiến Xương
Vây Chợ Quán khó lường thế sự.
Nguyễn Công Trứ cùng Phạm Văn Úy
Chẳng nao núng xử lý nghịch thù
Đến giải vây chúng ù té chạy
Đóng Trà Lũ nhẩn nại duy trì...
Bì chẳng đặng tớ thầy bắt sống
Non ngàn người- mầm móng tiêu tan. (11)
 

 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Dẹp xong Vành bình an một thuở
Dòng dõi Lê nẩy nở phong trào.
*Lê Duy Lương nởi vào quí tỵ (12)
Tại Ninh Bình hội nghị thổ ti
Tự xưng danh Đại Lê Hoàng Tôn
Đánh phủ huyện chiếm hơn ba châu (13)
Vây Hưng Hóa bền lâu xiếc chặc.
Vua Thánh Tổ sắp đặt Cự, Trọng (14)
Đánh Duy Lương xóa mộng phục thù.
Vài ba tháng đóng tù cả lũ
Bọn thổ ti cũng đi mỗi ngả
Vua hối hả truy tìm dòng dõi
Đày Quảng Nam, Quảng Nghĩa, Bình Định
Phân tán mỏng, yên tịnh làm ăn.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

* Lương chưa xong Văn Khôi nổi loạn (15)
Thành Gia Định cầm gọn trong tay
Vua Thánh Tổ bảo sai lùng bắt
Dắt họ hàng về Kinh luận tội…
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

* Nông Văn Vân cũng vội nổi lên (16)
Đánh phá bên Tuyên Quang, Thái Nguyên
Tuyên thệ lấy Cao Bằng, Lạng Sơn…
Không gì hơn nằm yên cũng chết
Bởi anh vợ lết thếch cùng thuyền…
Hai năm trời khuấy nước chọc trời.
Quan quân triều chẳng dời nổi chúng.
Năm ất mùi Văn Điển biết tin (17)
Đem quan binh đánh đuổi diệt trừ
Vân vào rừng bị nhừ thân thể-
Điển bao vây bất kể thế nào
Phóng lửa thiêu lấy đầu báo tiệp.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

*Giặc Nam kỳ thừa dịp trỗi lên:
Lê Văn Khôi- tôi tớ  Văn Duyệt
Bởi vì đâu lấn sâu tội lỗi?
Trỗi ba đào gió gào sóng dội
Nội tháng trời di dời sáu tỉnh…
Lĩnh hồi hương mở đường trút giận
Hận Xuân Nguyên đâm xuyên thọc dọc (18)
Bọc quân tử tồn trử tiểu nhân
Tâng bốc nịnh muốn vịnh vây rồng
Hòng bươi móc để ngóc lên cao…
Dao búa bổ nhầm chỗ Văn Khôi
Ong uất ức kéo lôi phe đảng
Cùng tội đồ chán nản vương triều.
Năm quí tỵ quyết liều một phen (19)
Men vào dinh tìm giết cả nhà.
Nguyễn Văn Quế ba hoa cứu ứng…
Bứng theo luôn chung xuồng hội ngộ.
Xưng nguyên súy tùy ý phong quan
Đóng Phiên An vùng vẫy phương trời…!
 
Non ba năm mới dời gốc rễ
Giết hơn ngàn há dễ nào quên.
Cho đóng cũi sáu tên thủ phạm (?)
Tội lăng trì để tạm nguôi ngoai(!)
Ai- không ngoài bìa đen định sẳn?
Đứa con Khôi côi cút- non mười
Người linh mục- khách ruỗi trong thành
Giết tấc cả chẳng dành sự sống.
Phá Phiên An dời sang chỗ khác…
Chát chua hơn truy tội Duyệt, Chất (20)
Hất tước lộc,vợ con trị tội(!)
Mãi về sau đến đời Tự Đức
Võ Xuân Cẩn bức xúc- sớ dâng
Xin gia ân con cháu đại thần:
Nguyễn Văn Thành, Văn Duyệt, Lê Chất…
Ngài động lòng ban cấp phẩm hàm…

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

* Giặc Tiêm La thường làm việc quấy:
Văn Khôi loạn chọn giặc- mẹ cha
Cầu viện qua, sa lầy chiến trận
Tự thuở xưa mưa móc ai ban?
Giờ nghêng ngang mang quân xâm lược
Chia năm đạo đuổi rượt Chân Lạp
Đạp bờ cõi chiếm giữ Hà Tiên,
Cướp Châu Đốc sang miền An Giang,
Đánh Cam lộ- binh tan tướng mất
Đất Cam Cát chà nát quân Tiêm
Thêm Trấn Ninh- hoảng kinh lũ cướp.
Chỉ một tháng bóng dáng biệt tăm
Rút về nước mộng ước tiêu tan
Chúng hoang mang ngóc đầu chẳng nổi.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

* Nước Ai Lao lao đao giặc giã
Bị quân Tiêm hay dìm khống chế
Nên Xứ Lào nhập vào nước ta
Năm đinh hợi, thuận lợi Việt Nam (21)
Bởi Nam Chưởng- tù trưởng Chiêu Nội (22)
Đem Trấn Ninh tận tình xác nhập
Lập bảy huyện cho tiện cai quản.
Mảng Tam Động cùng mảng Lạc Phàm (23)
Xin nội thuộc- mở mang bờ cõi
Nên hai tỉnh Trấn Tĩnh, Lạc Biên.
Liên tục Lào kéo vào nội thuộc...
Vua Thánh Tổ định chỗ chia ranh
Đặt ba trấn Biên, Định, Man.
Nơi Cam Lộ thuộc miền Quảng Trị
Các xứ mường cũng bị cuốn theo
Về dưới trướng- định hướng chín châu
Khắp ngõ hầu luôn chầu vua Nam.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Nước Chân Lạp đành cam số phận
Để triều Nguyễn đảm nhận bảo hộ
Đồn An nam nở rộ Nam Vang
Tướng Giảng, Cương bền gan sóng gió (24)
Năm giáp ngọ gian khó dập dồn (25)
Dân Chân Lạp bồn chồn lo lắng
Bởi vua mất, thiếu vắng tự quân
Quyền cai trị bổng dưng rơi rãi
Phải phiêu liêu- Trà Long, La Kiên
Những bọn này thuộc quan chức Việt.
 
Năm ất tỵ muốn triệt quyền năng (26)
Trương Minh Giảng xin vua Thánh Tổ
Phong Ngọc Vân- Ông Chân- Quận Chúa (27)
Đổi Chân Lạp nên trấn Tây Thành .
 
Năm canh tý chỉnh lý mọi bề (28)
Về các thuế phân đo ruộng đất…
Hất Quận Chúa sang miền Gia Định
Lịnh Trà, Kiên đọa đày phía bắc
Khiến dân tình co thắc tim gan
Khuấy bình an- sóng vồ gió cuốn
Khắp nơi nơi tình huống đổi thay
Nên giặc giã hỏi ai tạo nghiệp?
Nặc Ông Đôn nhân dịp trỗi lên (29)
Thêm Tiêm La kề bên giúp đỡ…
 
Quan quân triều trăm điều rắc rối
Dẹp không xong một mối bất hòa
Mãi về sau vua ra thiên cổ
Bỏ Tây Thành dời chỗ An Giang.

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Đối ngoại dương giao bang trắc trở
Tạo bất hòa tầm cỡ quốc gia
Bởi vì đâu sinh ra cổ hũ?
Vì hai lẽ bảo thủ khắc khe:
Cấm Thiên Chúa chắn che, mê hoặc;
Tự cho mình muôn mặt hiểu biết…
 
Năm nhâm ngọ có chiếc tàu Pháp (30)
Đáp Đà Nẳng yết kiến nhà vua
Ngài chẳng cho, buồn thua  về nước.
Ước tháng bảy, tàu Anh Cát Lợi
Xin thông thương- chẳng nương chối bỏ.
Năm ất dậu, hai tàu chiến Pháp (31)
Mang quốc thư và đồ phẩm vật
Xin yết kiến một bậc vua hiền
Nhưng Thánh Tổ vẫn liền né tránh
Mánh các quan mang đồ ban thưởng
Viện trong triều không ai biết tiếng
Xin lui cho tiếp kiến dư thừa.
 
Năm bính tuất, Pháp sai quan đến (32)
Làm lãnh sự thông giao hai nước
Vua không cho… nhấc bước trở về
Suốt mười niên chẳng hề xuất hiện
Trừ giáo sĩ tự tiện đổi trao
Nơi thôn dã ít vào thành thị
Người ngoại dương úy kị tới lui
Cả vui tôi mừng vui thắng lợi.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Sự cấm đạo luôn tạo bất hòa
Lúc lên ngôi đã là có ý(...)
Năm ất dậu tàu đậu cửa bể (33)
Biết giáo sĩ chẳng nể nước nhà
Giảng khắp nơi khó mà chấp nhận
Vua Thánh Tổ tường tận lệnh truyền
Khám tàu thuyền ra vào cửa khẩu
Cấm giảng rao mê hoặc lòng người
Gom giáo sĩ cho nghỉ Kinh thành
Dịch sách Tây rành rành chữ Việt.
 
Vua, tôi Nguyễn muốn triệt ngọn ngành
Thêm lần dụ- đọan đành Thiên Chúa
Bắt dân giáo tháo bỏ lỡ lầm
Nộp giáo sĩ- ắt cầm phần thưởng(!)
Trong năm ấy ảnh hưởng tình hình
Bởi xử giảo một mình giáo sĩ
Khắp nơi nơi chẳng ngơi rối lọan
Bắt giết đạo cả bọn cực hình.
Từ bắc nam rùng mình sởn gáy
Giặc nổi lên gặt hái mọi miền
Vua ngờ rằng dân đạo núp sau
Càng cấm ngặt ngăn rào mọi lẻ.
Năm giáp ngọ đến năm mậu tuất (34)
Bức hại nhiều giáo sĩ, đạo đồ..
Lùng sục giết, ráo riết vì ai?
Trước tình hình khó lay chuyển đạo
Vua Thánh Tổ cải tạo tình hình
Chịu nhúng mình điều đình nước Pháp
Nhưng thất bại trở lại Kinh đô
Chưa đến nơi Thánh Tổ băng hà.
 
Năm canh tí âu là quốc tang (35)
Tuổi năm mươi trí đang sung mãn
Ngài ra đi khó cản mệnh trời
Trong cuộc đời Thánh Tổ làm vua
Được nhiều việc chẳng thua chẳng kém
Nhưng quá nghiêm nên thêm sai lầm:
Tuyệt giao hảo chắn tầm tri thức,
Bức lê dân tôn sùng Thiên Chúa,
Giết giáo sĩ cạn nghĩ xét suy
Tự tách biệt duy trì phong tục…
Ngài thông minh chẳng nhụt bản triều
Lòng quả cãm bao điều cặn kẽ
Chăm đất nước hợp lẽ đất trời
Yêu nhân dân muôn đời ghi tạc…!!!
………………………………………………………..

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

3. HIẾN TỔ ( 1841- 1847)
Niên hiệu" Thiệu Trị
 
 
Đạt ngôi vua- Thái Tử Miên Tông
Tánh thuần hòa thường không bày vẽ
Mọi kỉ cương theo lẽ vua cha
Bọn bề tôi tỏ ra giúp rập…
 
Đất Nam Kì khó lập yên dân
Người Chân Lạp hung hăng nổi loạn
Quân Tiêm La đợi chọn thời cơ
Sang đánh phá vét vơ của cải.
 
Năm canh sửu, nghe phải Quang Cự (1)
Tự rút quân về giữ An Giang
Bỏ Tây Thành- gian nan tạo dựng.
Buồn bã thay! Minh Giảng qua đời.
 
Việc Tiêm La sinh ra lắm chuyện
Tràn quân sang tự tiện bừa càn…
Vua chẳng màng thế giặc ra sao:
Cử Văn Đức mau mau trừ giặc (2)
Sai Phương, Lâm giữ mặt Tiền Giang (3)
Sai Trứ, Nhân vỗ an Vĩnh Tế (4)
Điển, Văn Nhân dựa thế Hậu Giang (5)
Cả ba mặt phá tan quân thù
Chúng rút chạy thủ tại Trấn Tây.
Đuổi quân Tiêm ra ngay bờ cõi
Phòng các nơi để khỏi lụy phiền.
 
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

.....................................................................................

 
Nặc Ông Đôn mượn Tiêm cứu viện
Giành được nước tự tiện ở lì
Gây bạo tàn thương bi tột độ
Người Chân Lạp phẩn nộ xung thiên
Nhưng sức yếu chạy liền sang Nam
Xin cầu viện phá  lam chướng khí.
Vua sai ,Giải- Kinh lý Chân Lạp(6)
Giữa ất tỵ Giải vào Gia Định
Cùng Tri Phương, Doãn, Dĩnh, Thất Nghị (7)
Thu Nam Vang phục hàng bản xứ
Vây Ông Đôn và tướng Chất Tri
Tại Ô Đông khó hòng thoát nạn
Mạng số này tự tay gây họa.
Nên tháng chín tính chuyện cầu hòa
Qua tháng mười đôi bên kí ước:
Giải giáp binh, hai nước lui về.
Thành Trấn Tây tư bề thuận lợi
Nguyễn Tri Phương chốt đợi thi hành.
 
Cuối bính ngọ rành rành sự thật (8)
Nặc Ông Đôn lật đật biểu dâng
Xin tạ tội muôn phần sám hối
Mang phẩm vật theo lối cống triều.
 
Đầu niên sau đặng nhiều ưu thế
Vua phong Đôn ngồi ghế Quốc Vương,
Thương Mỹ Lâm cho lên Quận Chúa.
Xuống chiếu truyền rút liền về Nam
Để Trấn Tây cho vây cánh Đôn
Đóng An Giang bình an xã tắc.
 
Nhắc sự việc giao thiệp nước Pháp
Kể từ khi Hiến Tổ trị vì
Căm ghét đạo bớt bạo thuở trước
Nhưng triều đình cố tình chán ghét
Còn giam giữ kẻ hét rao truyền.
 
Năm ất tỵ về miền cực lạc (9)
Một giám mục muốn đạt ý mình
(Đình thần giết rung rinh ngoại quốc).
Thiếu tướng Pháp đáp tàu Đà Nẳng
Lĩnh chúng ra lẳng lặng lui về.
Năm đinh mùi não nề thương nghị (10)
Hai chiến tàu đáp vào cửa bể
Để xin bãi cấm dụ vua ban
Đang bàn sự bổng gây cớ sự
Chúng bắn vào thuyền bụ của ta
Rồi nhổ neo băng ra cửa bể...
Vua Hiến Tổ- bất kể người nào
Trị tất cả ra vào giảng đạo.
..............................................

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

4. DỰC TÔNG ( 1847-1883)
          Niên hiệu: Tự Đức.


Dẫu mười tám- học hành thông thái...
Mọi quân tình gặt hái tinh hoa...
Tôn thờ mẹ diết da hiếu thảo
Trọn cuộc đời chẳng dời thay đổi.
Ngài siêng năng thường răn dạy chúng
Làm sách Nôm gói ôm dễ hiểu
Như Thập Điều, Tự Học diễn ca
Hay Luận Ngữ diễn ca...vân...vân...(1)
Ngài thông minh, ân cần chăm chỉ
Nghỉ thật khuya, ngự triều sáng sớm,
Phê phiến sớ- văn hay chữ tốt,
Chẳng cầu kì- mấu chốt lo dân.
Thân mình rồng chớ không ra vẻ
Dạ nhân từ, mọi lẻ sát xao!!!

Đối đình thần trước sau yêu mến
Thường hỏi đến- phú quốc, binh cường...
Nhưng đại thần thủ đường cổ hủ
Lo bút nghiêng cổ vũ dân tình
Lấy gương xưa soi mình học hỏi(!)
Tự cho rằng tài giỏi thế gian(!)
Tuy lắm người đã đang du học
Thấy thiên hạ tài lạ, ý hay
Về thuật lại ai , ai cũng bác.
Năm bính dần có các thần dân (2)
Nguyễn Trường Tộ, Nguyễn Điều, Đức Hậu
Quê Nghệ An xuất sang phương tây
Học điều hay tâu bày cải cách(...)
Vua sai quan phân tách ngọn ngành
Bị chối bỏ hóa thành hỏng sự.

Năm bính thìn tự Đinh Văn Điền (3)
Liền dâng sớ tâu rõ sự tình
Mong triều đình nhận nhìn sáng suốt:
" Đặt doanh điền gắn liền lợi ích,
Khai mỏ vàng lên hàng quốc sách,
Làm tàu hỏa cho hả muôn dân,
Để phương Tây vào đây buông bán,
Luyện sĩ tốt chặn chốt quân thù,
Thêm lương thực bênh vực quan binh,
Bớt sưu dịch- tĩnh mịch lê dân,
Thưởng có công tạo lòng khích lệ,
Nuôi người già không nhà nương tựa,
Hay chiến sĩ bền bỉ kiên trung
Bị thương tật cho thật cho toàn..."
Bao sự việc tỏ thiệt lòng vàng
Giúp đất nước từng bước khai hoa
Nhưng đình thần tỏ ra bảo thủ(!)
Thật tiếc thay nào ai thấu tỏ???

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Quan đi sứ- chứ phải quan hèn
Tâu mọi sự chẳng dự vào đâu
Bởi vua cầu- bắt đầu ngăn cản
Không hợp thời- nặng lời phê phán...
Năm kỷ mão, ảo não Nguyễn Hiệp (4)
Đi sứ Tiêm hiểu thêm sự thể:
“ Anh Cát Lợi mở gợi thân thương-
Nước Tiêm La lập ra điều ước...
Nên người Anh không sanh lấy đất;
Hay Pháp, Thổ ban chỗ bán buôn;
Hoặc ý, Mỹ dạng dỉ ra vào
Đặt lãnh sự để tự trông coi.
Được như thế cái kế phú, cường
Lợi lộc nhiều nuông chìu cùng sống”.
 
Năm tân tỵ có vị Lê Đĩnh (5)
Từ Hương Cảng thuộc mảng đi sứ
Về tâu rằng- san bằng lao khổ:
Nước Thái Tây cho hay phú, cường
Cốt việc binh và sinh buôn bán
Nuôi nấn nhau trước sau thắc chặc...
Rối Nhật Bản cùng đảng Thái Tây
Đi khắp nơi chẳng lơi buôn bán.
Rồi nước Tàu cũng lào thông hiểu
Cho ngoại quốc dụng đất bán buôn...
Còn nước ta sinh ra khoáng sản
Người khôn ngoan đảm đang, trung dũng
Lắm anh tài chẳng nài lớn nhỏ
Nên học theo xóa nghèo gang tấc
Giữ non sông đứng trông trời đất
Trụ thái bình kết tinh dân tộc.
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!

Cũng năm ấy có dấy một người
Quan Phan Liêm hết kềm trong dạ
Làm sứ mật xin bậc Quân Vương:
“ Mở thông thương... thuận đường tiến hóa;
Lập chung vốn đỉnh đốn hiệp hội;
Cho học nghề trở về khai mỏ...”
Vua sáng tỏ chẳng bỏ ngoài tai
Giao đình thần phải cần xét kỹ
Nghĩ tận tường tìm đường tiến bộ
Nếu không đoái tức thoái còn gì?
Quan đẫy đưa cho vừa dạ chúa
Tận tâm khảm chẳng cảm yêu vì.
 
Khi nước Pháp đã đáp Nam Kỳ
Nuốt chuẩn đất sắp hất Bắc Kỳ
Vẫn khư khư dường như câm điếc
Hỡi non sông cậy trông ai đặng?
 
Vua hay quan vẫn mang trọng trách
Đối nước nhà quả là có lỗi
Bọn đình thần dự phần chẳng nhỏ
Thương giang san khói lan, lửa phủ...
 
 
Việc ngoại giao bất trao ngoại quốc
Năm canh tuất – Tự Đức thứ ba-
Mỹ Lợi kiên... kém duyên, kém phận
Đưa chiến tàu đáp vào Đà Nẳng
Mang thư sang thắm tràn nhân ái
Xin thông thương- phú, cường đôi nước...
Đáp lời cầu vẫn bầu mây trắng.
 
Năm đinh sửu chưa đủ sức lay
Anh Cát Lợi muốn gợi buôn bán,
Pháp Lan Tây quanh vây xin xỏ
I Pha Nho âu lo cũng thế!
Vua Dực Tông thật lòng Bác bỏ
Bao lời ngỏ ai rõ thế nào(!)
 

Kỉ niệm xưa chơn tình lưu giữ
Trử trong lòng chẳng chút nhạt phai!