NGUYỄN-TRÃI
    1380-1442

Quê Nhị-Khê, Thượng-Phúc, Hà-Đông, đậu Thái
sinh,  quân Minh đánh nước ta, cha bị bắt đem về
Tầu, vào Lam-Sơn, tham gia cuộc khởi nghĩa của
Lê-Lợi, có nhiều sách lược giúp cuộc khởi nghĩa
thành công, bị gian thần gièm, về ở ẩn Côn-Sơn,
vua Lê-Thái-Tông ra Hải-Dương, đến nghỉ ở 
vườn vải của ông, bị bệnh đột ngột và mất tại đó,
bị cáo giết vua và bị tru di tam tộc, mãi hai mươi
năm sau mới được giải oan.
 
 
BÌNH NGÔ ĐẠi CÁO
 
Từng nghe:

Việc nhân nghĩa cốt ở yên dân,
Quân điếu phạt trước lo trừ bạo;
Như nước đại Việt ta từ trước,
Vốn xưng nền văn hiến đã lâu,
Nước non bờ cỏi đã chia,
Phong tục Bắc Nam cũng khác;
Từ Triệu, Đinh, Lý, Trần

bao đời xây nền độc lập;
Cùng Hán, Đường, Tống, Nguyên
mỗi bên hùng cứ một phương;
Tuy mạnh yếu có lúc khác nhau,
Song hào kiệt thời nào cũng có.

Cho nên:

Lưu Cung tham công nên thất bại;
Triệu Tiết chí lớn phải vong thân;
Cửa Hàm tử bắt sống Toa Đô
Sông Bạch Đằng giết tươi Ô Mã
Việc xưa xem xét.
Chứng cứ còn ghi.

Vừa rồi:

Nhân họ Hồ chính sự phiền hà
Để trong nước lòng dân oán hận
Quân cuồng Minh thừa cơ gây loạn
Bọn gian tà còn bán nước cầu vinh

Nướng dân đen trên ngọn lửa hung tàn
Vùi con đỏ xuống dưới hầm tai vạ
Dối trời lừa dân đủ muôn ngàn kế
Gây thù kết oán trải mấy mươi năm
Bại nhân nghĩa nát cả đất trời.
Nặng thúê khóa sạch không đầm núi.
Người bị ép xuống biển dòng lưng mò ngọc,

ngán thay cá mập thuồng luồng.
Kẻ bị đem vào núi đãi cát tìm vàng,
khốn nỗi rừng sâu nước độc.
Vét sản vật, bắt dò chim sả,
chốn chốn lưới chăng.
Nhiễu nhân dân, bắt bẫy hươu đen,
nơi nơi cạm đặt.

Tàn hại cả giống côn trùng cây cỏ,
Nheo nhóc thay kẻ góa bụa khốn cùng.
Thằng há miệng, đứa nhe răng,
máu mỡ bấy no nê chưa chán,
Nay xây nhà, mai đắp đất,
chân tay nào phục dịch cho vừa?
Nặng nề những nổi phu phen
Tan tác cả nghề canh cửi.
Độc ác thay, trúc Nam Sơn không ghi hết tội,
Dơ bẩn thay, nước Đông Hải không rửa sạch mùi!
Lòng người đều căm giận,
Trời đất chẳng dung tha;

Ta đây:

Núi Lam sơn dấy nghĩa
Chốn hoang dã nương mình
Ngẫm thù lớn há đội trời chung
Căm giặc nước thề không cùng sống
Đau lòng nhức óc, chốc đà mười mấy năm trời
Nếm mật nằm gai, há phải một hai sớm tối.
Quên ăn vì giận, sách lược thao suy xét đã tinh,
Ngẫm trước đến nay, lẽ hưng phế đắn đo càng kỹ.
Những trằn trọc trong cơn mộng mị,
Chỉ băn khoăn một nỗi đồ hồi
Vừa khi cờ nghĩa dấy lên,
Chính lúc quân thù đang mạnh.

Lại ngặt vì:

Tuấn kiệt như sao buổi sớm,
Nhân tài như lá mùa thu,
Việc bôn tẩu thiếu kẻ đở đần,
Nơi duy ác hiếm người bàn bạc,
Tấm lòng cứu nước,
vẫn đăm đăm muốn tiến về Đông,
Cỗ xe cầu hiền,
thường chăm chắm còn dành phía tả.

Thế mà:

Trông người, người càng vắng bóng,
mịt mù như nhìn chốn bể khơi.
Tự ta, ta phải dốc lòng,
vội vã hơn cứu người chết đói.
Phần vì giận quân thù ngang dọc,
Phần vì lo vận nước khó khăn,
Khi Linh Sơn lương hết mấy tuần,
Lúc Khôi Huyện quân không một đội.
Trời thử lòng trao cho mệnh lớn
Ta gắng trí khắc phục gian nan.
Nhân dân bốn cõi một nhà,
dựng cần trúc ngọn cờ phấp phới
Tướng sĩ một lòng phụ tử,
hòa nước sông chén rượu ngọt ngào.
Thế trận xuất kỳ, lấy yếu chống mạnh,
Dùng quân mai phục, lấy ít địch nhiều.

Trọn hay:

Đem đại nghĩa để thắng hung tàn,
Lấy chí nhân để thay cường bạo.
Trận Bồ Đằng sấm vang chớp giật,
Miền Trà Lân trúc chẻ tro bay.
Sĩ khí đã hăng
Quân thanh càng mạnh.
Trần Trí, Sơn Thọ nghe hơi mà mất vía,
Lý An, Phương Chính, nín thở cầu thoát thân.
Thừa thắng đuổi dài, Tây Kinh quân ta chiếm lại,
Tuyển binh tiến đánh, Đông Đô đất cũ thu về.
Ninh Kiều máu chảy thành sông, tanh hôi vạn dặm
Tụy Động thây chất đầy nội, nhơ để ngàn năm.
Phúc tâm quân giặc: Trần Hiệp đã phải bêu đầu
Mọt gian kẻ thù: Lý Lượng cũng đành bỏ mạng.
Vương Thông gỡ thế nguy,
mà đám lửa cháy lại càng cháy

Mã Anh cứu trận đánh
mà quân ta hăng lại càng hăng.

Bó tay để đợi bại vong,
giặc đã trí cùng lực kiệt,

Chẳng đánh mà người chịu khuất,
ta đây mưu phạt tâm công.

Tưởng chúng biết lẽ ăn năn
nên đã thay lòng đổi dạ

Ngờ đâu vẫn đương mưu tính
lại còn chuốc tội gây oan.

Giữ ý kiến một người,
gieo vạ cho bao nhiêu kẻ khác,

Tham công danh một lúc,
để cười cho tất cả thế gian.

Bởi thế:

Thằng nhãi con Tuyên đức động binh không ngừng
Đồ nhút nhát Thạnh, Thăng đem dầu chữa cháy

Đinh mùi tháng chín,
Liễu Thăng đem binh từ Khâu Ôn kéo lại
Năm ấy tháng mười,
Mộc Thạnh chia đường từ Vân Nam tiến sang.
Ta trước đã điều binh thủ hiểm,
chặt mũi tiên phong
Sau lại sai tướng chẹn đường
tuyệt nguồn lương thực

Ngày mười tháng tám, trận Chi Lăng
Liễu Thăng thất thế

Ngày hai mươi, trận Mã Yên
Liễu Thăng cụt đầu

Ngày hăm lăm, bá tước Lương Minh đại bại tử vong
Ngày hăm tám, thượng thư Lý Khánh cùng kế tự vẫn.
Thuận đà ta đưa lưỡi dao tung phá
Bí nước giặc quay mũi giáo đánh nhau
Lại thêm quân bốn mặt vây thành
Hẹn đến giữa tháng mười diệt giặc

Sĩ tốt kén người hùng hổ
Bề tôi chọn kẻ vuốt nanh
Gươm mài đá, đá núi cũng mòn
Voi uống nước, nước sông phải cạn.
Đánh một trận, sạch không kình ngạc
Đánh hai trận tan tác chim muông.
Cơn gió to trút sạch lá khô,
Tổ kiến hổng sụt toang đê vỡ.
Đô đốc Thôi Tụ lê gối dâng tờ tạ tội,
Thượng thư Hoàng Phúc trói tay để tự xin hàng.
Lạng Giang, Lạng Sơn, thây chất đầy đường
Xương Giang, Bình Than, máu trôi đỏ nước
Ghê gớm thay! Sắc phong vân phải đổi,
Thảm đạm thay! Ánh nhật nguyệt phải mờ.
Bị ta chặn ở Lê Hoa,

quân Vân Nam nghi ngờ
khiếp vía mà vỡ mật !
Nghe Thăng thua ở Cần Trạm,
quân Mộc Thạnh xéo lên nhau
chạy để thoát thân.
Suối Lãnh Câu, máu chảy thành sông,
nước sông nghẹn ngào tiếng khóc
Thành Đan Xá, thây chất thành núi,
cỏ nội đầm đìa máu đen.

Cứu binh hai đạo tan tành, quay gót chẳng kịp,
Quân giặc các thành khốn đốn, cởi giáp ra hàng

Tướng giặc bị cầm tù,
như hổ đói vẫy đuôi xin cứu mạng

Thần Vũ chẳng giết hại,
thể lòng trời ta mở đường hiếu sinh
Mã Kỳ, Phương Chính, cấp cho năm trăm chiếc thuyền,
ra đến biển mà vẫn hồn bay phách lạc,
Vương Thông, Mã Anh, phát cho vài nghìn cỗ ngựa,
về đến nước mà vẫn tim đập chân run.

Họ đã tham sống sợ chết mà hòa hiếu thực lòng
Ta lấy toàn quân là hơn, để nhân dân nghỉ sức.
Chẳng những mưu kế kì diệu
Cũng là chưa thấy xưa nay
Xã tắc từ đây vững bền
Giang sơn từ đây đổi mới
Càn khôn bĩ rồi lại thái
Nhật nguyệt hối rồi lại minh
Ngàn năm vết nhục nhã sạch làu
Muôn thuở nền thái bình vững chắc
Âu cũng nhờ trời đất tổ tông
linh thiêng đã lặng thầm phù trợ;

Than ôi!

Một cỗ nhung y chiến thắng,
nêu công oanh liệt ngàn năm
Bốn phương biển cả thanh bình,
ban chiếu duy tân khắp chốn.

Xa gần bá cáo,
Ai nấy đều hay.
~Nguyễn-Trãi~


QUY CÔN SƠN CHU TRUNG TÁC

Thập niên phiêu chuyển thán bồng bình
Qui tứ dao dao nhật tự tinh
Kỉ thác mộng hồn tầm cố lí
Không tương huyết lệ tẩy tiên oanh
Binh dư cân phủ ta nan cấm
Khách lí giang sơn chỉ thử tình
Uất uất thốn hoài vô nại xứ
Thuyền song thôi chẩm đáo thiên minh
~Nguyễn-Trãi~

Dịch:

TRONG THUYỀN VỀ CÔN SƠN CẢM TÁC

Mười năm phiêu giạt bồng bèo,
Mong về phất phất cờ treo gió lùa.
Đi tìm làng cũ trong mơ,
Luống đem nước mắt rửa mồ tổ tiên.
Sau cơn binh lửa muộn phiền,
Non sông đất khách một niềm khôn nguôi.
Tấc lòng cố quốc ngùi ngùi,
Cửa thuyền trở gối sáng trời không hay.
~Đặng-Thế-Kiệt~


Bềnh bồng trôi nổi
Đã cả mười năm
Tâm tư dao động khóc thầm
Nhớ về làng cũ bao lần nằm mơ
Dâng nước mắt
rửa mộ xưa
Binh đao dù dứt, cõi bờ chẳng yên
Đành thôi...
tình nước sao quên
Dù sầu trong dạ, niềm riêng nén lòng
Suốt đêm mắt dõi trời không
~Nguyễn-Tâm-Hàn~


CÔN SƠN

Côn sơn hữu tuyền
Kỳ thanh lanh lanh nhiên,
Ngô dĩ vi cầm huyền.
Côn sơn hữu thạch,
Vũ tẩy đài phô bích,
Ngô dĩ vi đạm tịch.
Nham trung hữu tùng,
Vạn lý thúy đồng đồng,
Ngô ư thị hồ yển tức kỳ trung.
Lâm trung hữu trúc,
Thiên mẫu ấn hàn lục,
Ngô ư thị hồ ngâm khiếu kỳ trắc.
Vấ quân hà bất quy khứ lai,
Bán sinh trần khổ trường giao cốc?
Vạn chung cửu đỉnh hà tất nhiên,
Ẩm thủy phạn sơ tùy phận túc.
Quân bất kiến Đổng Trác hoàng kim doanh nhất ổ,
Nguyên Tải hồ tiêu bát bạch hộc?
Hựu bất kiến Bá Di dữ Thúc Tề,
Thú Dương ngạ tử bất thực túc?
Hiền ngu lưỡng giả  bất tương mâu
Diệc các tự cầu kỳ sở dục.
Nhân sinh bách tuế nội,
Tất cánh đồng thảo mộc
Hoan bi ưu lạc điệt vãng lai,
Nhất vinh nhất tạ hoàn tương tục.
Khâu sơn hoa ốc diệc ngẫu nhiên,
Tử hậu thùy vinh cánh thùy nhục?
Nhân sinh nhược hữu Sào Do đồ,
Khuyến cừ thính ngã sơn trung khúc.
~Nguyễn-Trãi~

Dịch:

Côn Sơn

Côn Sơn có suối nước trong,
Ta nghe suối chảy như cung đàn cầm.
Côn Sơn có đá tần ngần,
Mưa tuôn đá sạch ta ngồi ta chơi.
Côn Sơn thông tốt ngất trời,
Ngả nghiêng dưới bóng ta thời tự do.
Côn Sơn trúc mọc đầy gò,
Lá xanh bóng rợp tha hồ tiêu dao.
Sao không về phắt đi nào,
Đời người vương vất xiết bao sai lầm.
Cơm rau nước lã an thân,
Muôn chung nghìn tứ có cần quyền chi.
Sao không xem:
Gian tà những kẻ xưa kia,
Trước thì họ Đổng sau thì họ Nguyên.
Đổng thì mấy vực kim tiền,
Nguyên, hồ tiêu chứa mấy nghìn muôn cân.
Lại chẳng xem:
Di Tề hai đấng thánh nhân,
Nằm trên núi Thú nhịn ăn đến già.
Nào ai khôn dại du mà,
Chẳng qua chỉ tại lòng ta sở cầu.
Trăm năm trong cuộc bể dâu,
Người cùng cây cỏ khác nhau chút nào.
Khóc cười, mừng sợ xôn sao,
Đang tươi bỗng héo biết bao nhiêu lần!
~Nguyễn-Trọng-Thuật~
            3-1930


ĐỀ KIẾM

Lam Sơn tự tích ngọa thần long
Thế sự huyền tri tại chưởng trung
Đại nhiệm hữu quy thiên khải thánh
Xương kỳ nhất ngộ hổ sinh phong

Quốc thù tẩy tận thiên niên sỷ
Kim quỹ chung tàng vạn thế công
Chỉnh đốn càn khôn tòng thử liễu
Thế gian na cánh sổ anh hùng.
~Nguyễn-Trãi~

Dịch:

Rồng thần ẩn tích non Lam
Việc đời nằm gọn trong bàn tay không
Trời trao gánh nặng non sông
Gặp cơn mây gió vẫy vùng hùm thiêng.

Quốc thù rửa sạch nghìn niên
Công lao vạn thế vất yên hòm vàng
Càn khôn chỉnh đốn rõ ràng
Thế gian đếm được mấy trang anh hùng.
~Trần-Lam-Giang~
         12-1991


KHUYẾT ĐỀ

Nam quốc sơn hà nam đế cư,
Tuyệt nhiên định phận tại thiên thư.
Như hà nghịch lỗ lai xâm phạm,
Nhữ đẳng hành khan thủ bại hư.
~Nguyễn-Trãi~


CÔ BÁN CHIẾU

Cô ở đâu đây bán chiếu gon?
Chẳng hay chiếu ấy hết hay còn?
Xuân thu nay đã bao tròn lẻ?
Đã có chồng chưa? được mấy con?
~Nguyễn-Trãi~

Tôi ở Tây-Hồ bán chiếu gon,
Cớ chi ông hỏi hết hay còn?
Xuân thu nay đã trăng tròn lẻ,
Chồng còn chưa có, hỏi chi con.
~Nguyễn-Thị-Lộ~


TỰ THÁN

Chiếc thuyền lơ lửng bên sông,
Biết đem tâm sự ngõ cùng ai hay.
Chắc chi thiên hạ đời nay,
Mà đem non nước làm rầy chiêm bao.
Đã buồn về trận mưa rào,
Lại đau về nỗi ào ào gió đông.
Mây trôi nước chảy xuôi dòng,
Chiếc thuyền lơ lửng trên sông một mình.
~Nguyễn-Trãi~


CHÍ LINH SƠN PHÚ

Rồng thiêng dậy, bay rợp Lam Kinh
Giáo trời chỉ, dẹp tan bắc binh
Dựng nước thành công nhiều khó nhọc
Miền Tây sông núi hẳn anh linh
Ôi ! Vua ta tài thánh vũ
Đứng lên bốn phương kinh dinh
Vận nước gian truân, khổ tâm lo tính
Thấy lẽ tất yếu của trời càng quyết chí để nghiệp thành
Nhờ thế ngày nay Hồ Việt đưọc một nhà, mà núi này cũng lưu danh muôn thuở
Khi nghĩa quân mới dấy là lúc thế giặc đương hăng
Anh hào cả nước lưa thưa như lá thu gặp sương
Chí nuốt giặc Ngô, ai Chủng, ai Lãi
Mưu dựng nghiệp Hán, ai Bình, ai Lương
Vua ta ẩn náu núi này, đành bặt tăm hơi, bưng kín ánh sáng
Vợ con lưu lạc, quân sĩ tha phương
Trong cảnh khốn vẫn bền lòng, vững tin ở ngày hưng vượng
Lấy giáo sắt làm áo mặc, lấy rễ lau làm quân lương
Chí rộn ràng lo khôi phục, lòng u uất thật khôn lường
Tưởng núi này lúc ấy khác nào đất Mang Đăng khi Hán hoàng khởi nghiệp
Biết người, biết mình, khi mềm, khi mạnh
Chờ thời, rình mệt, giấu nhọn, che sắc
Gôi củi nằm gai, ngậm cay nuốt đắng
Lo rửa nhục trước, giành lại quê hương
Tưởng núi này khi đó khác nào đất Cối Kê thời Việt vương ẩn náu
Thế rồi, thu nhặt tàn quân, nuôi dưỡng ân cần
Trong sửa chiến cụ, ngoài giả hoà thân
Quyên tiền mộ lính, giết voi khao quân
Ai cũng thân người trên, chết cho người trưởng, cố sức để đền ân
Từ đấy, luyện quân kén tướng, đánh địch ra kỳ
Chết vinh hơn sống nhục, biết quân ta dùng đuợc
Lấy của giặc đánh giặc, thu quân lương vũ khí
Vẹn toàn vững kế, một mũi tên không để phí
Cầm Bành rạp đầu dâng đất
Phương Chính khiếp vía chạy dài
Bèn giữ hiểm để lập công
Lại nhiều phương lừa đánh địch
Đêm lửa đốt, ngày cờ bay
Sớm chiếm Đỗ Gia, giành thế tiện trên núi ấy
Trước vượt Khả Lưu, đánh đắm địch trên sông này.
Nhưng thịnh đức của vua ta ngày nay, chỉ quy mô rộng lớn của Hán Cao Tổ mới sánh kịp
Còn như Câu Tiễn, ngoài chí phục thù là đáng kể, thì trong muôn phần không so được với vua ta
Đến như: uy thần chẳng giết, đức lớn hiếu sinh
Nghĩ kế nước nhà trường cửu
Tha cho mười vạn hàng binh
Gây lại hoà hảo hai nước
Dập tắt chiến tranh cho muôn đời
Địch phải theo thượng sách: hai nước vẹn toàn dân được an ninh
Như thế thì thịnh đức của vua ta Cao tổ nhà Hán sao sánh kịp
Vua ta phải sánh ngang hàng với hai đế ba vương lừng danh thuở trước
Than ôi! Xưa nay đi lại, trăm đời nên nghĩ
Nghiêu nổi dậy từ Đường hầu, Thuấn khởi dậy tự hàn vi
Thành Thang dấy nghĩa nơi đất bạc, Thái vương khởi binh tại núi Kỳ
Nhiều hoạn nạn là nền dựng nước
Lắm lo toan là gốc trị vì
Biến cố trải nhiều thì suy nghĩ sâu
Mọi việc lo trước thì thành công kì
Nối nghiệp đế vương, không thể khác thế
Vậy thì vua ta dựng nghiệp thật đã tự núi này trở đi
Công cao đức cả của vua ta cũng sẽ cùng núi này hùng vĩ muôn đời
Bèn cúi đầu chắp tay, dâng lời ca rằng
Trời sinh vua thánh, đất dấy nghiệp vương
Càn khôn mờ mịt, vận hội phi thường
Nhìn Linh Sơn cao vút, nhớ những ngày gian khổ
Vỗ nghiệp vương bền vững, không một ngày xao lãng
Xin ghi thịnh đức vào đá, lưu truyền bất hủ
Ngàn vạn đời sau, vẫn cùng trời đất dài lâu.
~Nguyễn-Trãi~

VUA LÊ-THÁI-TỔ
        1385-1433

Quê Lam-Sơn (Thọ-Xuân), Thanh-Hóa, khởi
nghĩa chống quân Minh, lên ngôi vua, khai
sáng nhà Lê, đóng đô ở Đông-Kinh (Hà-Nội),
Hai bài thơ sau đây của nhà vua đã được khắc
trên vách đá sau khi nhà vua thân chinh đi
đánh dẹp cuộc nổi dậy của Đèo Cát Hãn, một
thổ quan ở châu Mường Lễ (Điện-Biên và Lai-
Châu ngày nay)

Bài I

Âm chữ Hán:

Cuồng tặc cảm bô tru
Biên dân cửu hệ tô
Bạn thần tòng cổ hữu
Hiểm địa tự kim vô
Thảo mộc kinh phong lạc[3]
Sơn xuyên nhập bản đồ.
Đề thi khắc nham thạch
Trấn ngã Việt Tây ngung.

Tân Hợi quý đông cát nhật
Ngọc Hoa động chủ đề.

Dich nghĩa:

Bọn quân điên cuồng sao dám tránh sự trừng phạt,
Dân biên thùy đã từ lâu đợi ta đến cứu sống.
Kẻ bầy tôi làm phản từ xưa vẫn có,
Đất đai hiểm trở từ nay không còn.
Tiếng gió thổi hạc kêu làm cho quân giặc run sợ,
Sông núi từ nay nhập vào bản đồ.
Đề thơ khắc vào núi đá
Trấn giữ phía Tây nước Việt ta.

Ngày lành tháng Chạp năm Tân Hợi (1431)
Ngọc Hoa động chủ đề.

Bài II

Âm chữ Hán:

Kỳ khu hiểm lộ bất từ nan,
Lão ngã do tồn thiết thạch can.
Nghĩa khí tảo không thiên chướng vụ,
Tráng tâm di tận vạn trùng san.
Biên phòng vị hảo trù phương lược,
Xã tắc ưng tu kế cửu an.
Hư đạo nguy than tam bách khúc,
Như kim chỉ tác thuận lưu khan.

Dịch nghĩa:

Đường gồ ghề hiểm trở, chẳng ngại khó khăn,
Ta tuy già mà gan còn vững như sắt đá.
Nghĩa khí quét sạch nghìn lớp mây mù
Tráng tâm dời hết vạn trùng núi non.
Lo việc biên phòng cần có phương lược sẵn sàng.
Giữ nền xã tắc nên tính kế dài lâu,
Lời truyền ba trăm ngọn thác[4] tức quanh co, rất
nguy hiểm đã thành lời hư không,
Ngày nay chỉ coi như nước thuận dòng chảy xuôi.

Và bài sau đây làm khi đánh giặc về qua đê
Long Thủy (sông Hắc-Giang):

Khi khu hiểm lộ bất từ nan,
Lão ngã do tồn thiết thạch can.
Nghĩa khí tảo không thiên chướng vụ,
Tráng tâm di tận vạn trùng san.
Biên phòng vị hảo trù phương lược,
Xã tắc ưng tu kế cửu an.
Hưu đạo nguy nan tam bách khúc,
Như kim chỉ tác thuận lưu khang.
~Vua Lê-Thái-Tổ~

Bản dịch:

Gập ghềnh nào nại núi cùng non,
Già lão nhưng gan sắt đá còn.
Nghĩa khí quét tan mù mấy lớp.
Lòng ngay san phẳng núi muôn hòn.
Biên phòng nên khéo tìm phương lược,
Xã tắc càng thêm giữ vững yên.
Đừng nói quanh co đường hiểm trở,
Từ nay nước chảy một dòng liền.




VUA LÊ-THÁNH-TÔNG
             1442-1497

Sinh tại chùa Huy-Văn, quận Đống-Đa Hà-Nội,
Lên ngôi 18 tuổi, hiểu nhiều môn học thuật, một
triều đại thịnh vượng với nhiều cải cách về kinh tế,
chính trị, văn hóa, ở ngôi 37 năm, mất năm 55 tuổi.

   
ĐỀ HỒ CÔNG ĐỘNG

Thần chuỳ quỷ tạc vạn trùng san, 
Hư thất cao song vũ trụ khoan.
Thế thượng công danh đô thị mộng,
Hồ trung nhật nguyệt bất thăng nhàn.
Hoa dương long hoá huyền châu truỵ.
Bích động tuyền lưu bạch ngọc hàn.
Ngã dục thừa phong lăng tuyệt đính,
Vọng cùng vân hải hữu vô gian.
~Lê Thánh-Tông~

Dịch:

Đề động Hồ Công

Thần đào quỷ đẽo núi muôn trùng,
Cửa trống nhà cao rộng thoáng không.
Cõi tục công danh toàn mộng mị,
Trong hồ ngày tháng rất ung dung.
Non hoa rồng hóa châu rơi rắc,
Động biếc khe tuôn ngọc lạnh lùng.
Muốn cưỡi gió trèo lên tuyệt đỉnh,
Khắp nhìn trời biển khoảng mênh mông.
~Á Nam Trần-Tuấn-Khải~

Chú thích:

Động Hồ Công ở trong núi Xuân Đài, xã Thọ-Vực,
huyện Vĩnh Lộc, trấn Thanh Hóa; phía trước sát
với sông Mã, cảnh trí rất đẹp.

          
HOA BIẾT NÓI

Quốc sắc xem bằng ngọc mới đông,
Hay cười hay thốt (nói) khá dường bông (tựa như hoa).
Nhiều phen hỏi nguyệt đeo hơi quế,
Mấy phút chào xuân kém nhụy hồng,
Một thức thơm tho lầu gác phượng,
Mười phần tươi tốt mặt tai rồng (vua).
Bên thành cách ngỡ lòng chưa phỉ,
Bao mượn Huyền Đô đắp đỉnh Bồng (Bồng Lai)
~Lê-Thánh-Tông~


CÁI CHỔI

Lời chúa vầng truyền xuống ngọc giai
Cho làm lệnh tướng quét trần ai
Một tay vùng vẫy trời tung gió
Bốn cõi tung hoành đất sạch gai
Ngày vắng dủ mây cung bắc hán
Đêm thanh tựa nguyệt chốn lâu đài
Ôm lòng gốc rễ lâu càng dãi
Mòn mỏi lưng còn một cái đai.
~Vua Lê-Thánh-Tôn~


CÁI XE ĐIẾU

Vốn ở lâu đài đã bấy nay
Khi lên dễ khiến thế gian say
Lưng in chính trực mười phân thẳng
Dạ vẫn hư linh một tiết ngay
Động sóng tuôn mây khi chán miệng
Nghiêng trời lệch đất thuở buông tay
Dưới từ dã lục trên đền đỏ
Ai chẳng quen hơi mến đức này.
~Lê-Thánh-Tông~


VỊNH NGƯỜI ĂN MÀY

Góp giang sơn xách một quai
Lượng bằng sông biển chẳng từ ai!
Vườn đào ngõ mận từng len lỏi
Gác tía lầu son mặc nghỉ ngơi.
No (đủ) biết thế tình mùi mặn nhạt
Quản bao nhật nguyệt (ngày tháng) bữa đầy vơi!
Vương tôn thuở trước làm sao tá?
Bái tướng phong hầu, ấy những ai?
~Lê-Thánh-Tông~


VỊNH THẰNG MÕ

Mõ này cả tiếng lại dài hơi,
Mẫn cán ra tay chẳng phải chơi!
Mộc đạc (mõ gỗ) vang lừng trong bốn cõi,
Kim thanh chuyển động khắp đôi nơi.
Trẻ già chốn chốn đều nghe hiệu,
Làng nước ai ai cũng cứ lời.
Thứ bậc dưới trên quyền cắt đặt
Một mình một chiếu thảnh thơi ngồi.
~Lê-Thánh-Tông~

NGÔ-CHI-LAN

Sống thời vua Lê-Thánh-Tông, quê Phù-Lỗ,
Kim-Anh, trấn Kinh B ắc, có tài thơ văn, dạy
về lễ nghi, đạo đức và truyền đạt văn hóa cho
các cung nhân.

   采蓮曲

相看綠鬢年
無事采溪蓮
小姑嬌不語
帶笑學撐船
蓮花遠近香
采采總山娘
莫遣風吹鬢
冰肌原自涼


THÁI LIÊN KHÚC

Tương khan lục mấn niên,
Vô sự thái khê liên.
Tiểu cô, kiều bất ngữ,
Ðái tiếu học sanh thuyền.
Liên hoa viễn cận hương,
Thái thái tổng sơn nương.
Mạc khiển phong xuy mấn,
Băng cơ nguyên tự hương.

Bản dịch:

Khúc hát hái sen

Kìa em cô mái tóc xanh,
Gặp khi thong thả ra ghềnh hái sen.
Cô em duyên dáng lặng yên,
Mỉm cười tập lái đưa thuyền lướt qua.
Hương sen thoang thoảng gần xa,
Cô em miền núi hái hoa trên dòng.
Tóc mây chẳng khiến gió lồng,
Làn da trắng hồng, cảm thấy mát thay!




HOÀNG-ĐỨC-LƯƠNG

Dưới đời Lê-Thánh-Tông(1442-1497), quê
Cửu-Cao, Văn-Giang, Hưng-Yên, năm 1478
đậu Nhị giáp Tiến sĩ (Hoàng Giá), năm 1489
làm phó sứ sang TQ giao thiệp với nhà Minh.


ĐẠO THƯỢNG

Lộ viễn vô tận đầu,
Cổ kim trường quy khứ.
Kim nhân vị khẳng hưu,
Cổ nhân tại hà xứ?
~Hoàng-Đức-Lương~

Nghĩa:

Trên đường

Con đường dài thăm thẳm, chẳng biết đâu là đầu, cuối;
Xưa nay biết bao hành khách đi đi về về, dòng người dài dằng dặc.
Người nay vẫn chưa chịu dừng chân nghỉ (và mãi mãi như thế),
Còn người xưa chẳng biết nay ở chốn nào?




NGUYỄN-BỈNH-KHIÊM
          (1491-1585)

Người làng Trung-Am, Vĩnh-Lại (Cổ-Am, Vĩnh-
Bảo, ngoại thành Hải-Phòng, học vấn uyên thâm,
đỗ Trạng nguyên, nhà học giả, nhà triết gia của
thế kỷ, là học trò của, được thầy dạy và truyền
cho quyển Thái Ất thần kinh, nên ông rất tinh
thông Lý học và Tướng số học.


CẢNH NHÀN

Một mai, một cuốc, một cần câu,
Thơ thẩn dù ai vui thú nào.
Ta dại, ta tìm nơi vắng vẻ,
Người khôn, người đến chốn lao xao.
Thu ăn măng trúc, đông ăn giá,
Xuân tắm hồ sen, hạ tắm ao.
Rượu đến gốc cây ta sẽ nhắp,
Nhìn xem phú quý tựa chiêm bao.
~Nguyễn-Bỉnh-Khiêm~




LÊ-QUANG-BÍ
    1504-…….

Quê Mộ-Trạch, Đường-An, Hải-Dương,
Đi sứ bị vua Minh giữ lại, vẫn giữ tiết tháo,
18 năm sau mới được về đã 62 tuổi, được
phong chức Thượng Thư bộ Hộ, ông làm
tập thơ “Tô Công phụng sứ để gửi gấm
tâm sự của mình.


BẮC HẢI CHĂN DÊ

Cờ sứ vững cầm một cán không,
Mười thu nghìn dặm, tiết cô trung.
Đất Hồ, sương tuyết gầy mình hạc,
Đền Hán, ngày đêm nhớ mặt Rồng.
Bể Bắc ngày chầy dê chưa đẻ,
Trời Nam nẻo viễn nhạn khôn không
Khăng khăng chẳng chuyển lời vàng đá,
Bia tạc muôn đời tượng tướng công.
~Lê-Quang-Bí~


GỬI THƯ MƯỢN NHẠN

Khôn lấy mồi thơm dỗ tiết ngay,
Cho nên lưu lạc nước non này,
Bốn mùa đắp đổi kho trăng gió,
Một áng thừa lưa lộc tháng ngày.
Chẳng những lòng vàng trên bể Bắc,
Đã nguyền đầu bạc dưới đền Tây.
Tấc niềm bộc bạch hàng thư lụa,
Phó mặc bên trời chiếc nhạn bay.
~Lê-Quang-Bí~

 
 
 
BÍCH CÂU KỲ NGỘ
      (Không rõ tác giả)


1.- Mở đầu (câu 1- câu 8)
Mấy trăm năm một chữ tình,
Dưới trời ai kẻ lọt vành hoá-nhi
Cơ duyên ngẫm lại mà suy,
Trời Nam nào có xa gì cõi Tây.
Tương duyên kỳ ngộ xưa nay,
Trước kia Lưu, Nguyễn; sau này Bùi-Trương.
Kìa ai mê giấc đài Dương,
Mây mưa là chuyện hoang-đường biết đâu?

2.- Cảnh Bích-câu (câu 9 - câu 16)
Thành Tây có cảnh Bích-câu,
Cỏ hoa góp lại một bầu xinh sao!
Đua chen thu cúc, xuân đào,
Lựu phun lửa hạ, mai chào gió đông,
Xanh xanh dãy liễu, ngàn thông,
Cỏ lan lối mục, rêu phong dấu tiều.
Một vùng non nước quỳnh-giao,
Phất-phơ gió trúc, dặt-dìu mưa hoa.

3.- Trần công-tử Tú-Uyên (câu 17 - câu 34)
Triều Lê đương hội thái hòa,
Có Trần công-tử tên là Tú Uyên.
Phúc lành nhờ ấm xuân-huyên,
So trong tài mạo kiêm tuyền kém ai.
Thông minh sẵn có tư trời,
Còn khi đồng ấu mải vui cửa Trình.
Trải xem phong cảnh hữu tình,
Lâm-toàn pha lẫn thị thành mà ưa.
Liền khu trùm một lầu thơ,
Lau già chắn vách, trúc thưa giủ rèm.
Thừa hư đàn suối ca chim,
Nửa song đèn sách, bốn thềm gió trăng.
Của chung huy-hoắc đâu bằng.
Chứa kho vàng cúc, chất từng tiền sen.
Khắp so trong cõi ba nghìn,
Yên-hà riêng nửa, lâm-tuyền chia đôi.
Thú vui bốn bạn thêm vui,
Khắp trong bể thánh, đủ ngoài rừng tao.

4.- Nỗi buồn của Tú-Uyên sau khi cha mẹ mất (câu 35 - câu 50)
Thoi đưa ngày tháng sương sao,
Ngô vừa rụng lá lại đào nẩy hoa.
Trời hôm giục bóng dâu tà,
Xuân già e tuyết, huyên già ngại sương.
Não người thay! nỗi tang thương,
Trông vùng mây trắng ngất đường non xanh.
Vai còn đôi gánh thâm tình,
Bầu Nhan đã sạch-sành-sanh còn gì!
Mấy phen hạ tới thu về,
Lọt mành nắng rõ, quanh hè tuyết xây.
Chiều trời lạnh ngắt hơi may,
Mai tàn trước gió, liễu gầy sau sương!
Lơ-thơ nửa mái thảo-đường,
Phên thềm lọt gió, vôi tường thấm mưa!
Phong-quang lạ khác dấu xưa,
Ao tù sen rũ, rào thưa, cúc cằn.

5.- Tú-Uyên nổi tiếng thi-hào (câu 51- câu 70)
Sinh từ gặp bước gian-truân,
Vinh khô gọi nếm mùi trần chút chơi.
Cùng thông dù mặc có trời,
Nguôi dần bể khổ, san vơi mạch sầu.
Lôi thôi cơm giỏ nước bầu,
Những loài yến-tước biết đâu chí hồng.
Thề xưa đã nặng với lòng,
Dẫu sau trắng nợ tang bồng mới thôi.
Ao nghiên giá bút thảnh thơi,
Tây-hồ tiên-tích mấy nơi phẩm bình.
Thi-hào dậy tiếng Phượng-thành,
Vào phen Lý, Đỗ, nức danh Tô, Tào.
Ngửa nghiêng lưng túi phong tao,
Nước, non, mây, gió, chất vào còn vơi.
Châu ken chữ, gấm thêu lời,
Vàng gieo tiếng đất, hạc khơi bóng thuyền.
Đã người trong sách là duyên,
Mấy thu hạt ngọc Lam-điền chưa giâm.
Lửng lơ chiếc lá doành nhâm,
Cắm thuyền đợi khách, ôm cầm chờ trăng.

6.- Tú-Uyên đi xem hội chùa(câu 71- câu 90)
Ngọc hồ có đám chay tăng,
Nức nô cảnh Phật, tưng-bừng hội xuân.
Dập dìu tài-tủ giai-nhân,
Ngổn ngang mã tích xa trần thiếu ai.
Thưởng xuân sinh cũng dạo chơi,
Thơ lưng lưng túi, rượu vơi vơi bầu.
Mảng xem cây phạm thú mầu,
Vầng kim ô đã gác đầu non tê.
Tiệc thô ai nấy cùng về,
Gió chiều lay bóng hoa lê la đà.
Bân cầu đàn lũ năm ba,
Thần tiên trưóc mắt ai là kẻ hay!
Sinh vừa tựa liễu nương cây,
Lá hồng đâu đã thổi bay lại gần.
Mắt coi mới tỏ dần dần,
Mấy giòng chũ viết ba vần bốn câu.
Trông qua lặng ngắt giờ lâu,
?y ai thả lá doành câu ghẹo người.
Vừa toan họa lại mấy lời,
Gió hương đâu đã bay hơi nồng nàn.

7.- Tú-Uyên gặp mỹ-nhân (câu 91- câu 108)
Thấy người trước cửa tam-quan,
Theo sau ba bảy con hoàn nhởn nhơ.
Lạ lùng con mắt người thơ,
Hoa còn phong nhụy, trăng vừa tròn gương.
Rành rành xuyến ngọc thoa vàng,
Quần Nghê tha thưót, sóng Tương rượm rà.
Mỉa chiều nét ngọc làn hoa,
Cá chìm mặt nước, nhạn sa lưng trời.
Gần xem vẻ mặt thêm tươi,
Mùi hương thoang thoảng thơm rơi ít nhiều.
Làn thu lóng lánh đưa theo,
Não người nhăn chút lông nheo cũng tình.
Vốn mang cái bệnh Trương-sinh,
Gặp người nghiêng nước nghiêng thành biết sao?
Đưa tình một nét sóng đào,
Dẫu lòng sắt đá cũng xiêu, lọ người.
Nhân duyên ví chẳng tự trời,
Từ-lang chưa dễ lạc vời non tiên.

8.- Tú-Uyên đối thoại với mỹ-nhân dưới cây đu (câu 109 - câu 142)
Dù mặt lạ đã lòng quen,
Cả liều đến gốc thu-thiên ướm nàng:
"Quá vui nên trót sỗ-sàng,
"Thử tình cho kẻo bẽ bàng với hoa."
Khách rằng: "Trong hội Vô-già,
"Cửa không, ngàn giác đấy là từ-bi.
"Gió bay những tiếng thị phi,
"Trót lầm thôi có trách gì đến ai"
Giọng kiều nghe lọt vào tai,
Đã gần bể sắc, khôn vơi sóng tình.
Thưa rằng: "Chút phận thư-sinh,
"Đèn từ soi đến tấm thành với nao!
"Chi-viên nỡ hẹp-hòi sao,
"Mở đường phương tiện chút nào được chăng?"
Răng: "Đây về đạo kim-thằng,
"Trăng hoa sao khéo nói năng những lời.
"Bến từ có hẹp chi ai,
"Giốc đem thuyền giác độ người bến mê.
"Ngán cho bên cõi bồ-đề,
"Phải đưòng ong bướm đi về đấy sao?
"Đoá hoa sẵn nhạc vàng treo,
"Tiếng oanh chỉ để lao-xao trên cành."
Lặng nghe lọt đến giọng tình,
Lòng tham quanh cả bên mình mỹ-nhân.
Rằng: "Đây lầm xuống mê tân,
"Tiền duyên xin để kim thân tu đền.
"Ba sinh cho vẹn mười nguyền,
"Nhờ tay kim-tướng, đưa duyên xích-thằng.
"Gậy linh mượn phép cao-tăng,
"Phá thành sầu-khổ cho bằng mới cam.
"Chày sương đợi khách cầu Lam,
"Phẩm tiên may bén tay phàm biết đâu.
"Nước bèo dù có duyên sau,
"Bên sông thử bắc nhịp cầu từ đây."

9.- Nỗi nghi hoặc của Tú-Uyên sau khi mỵ-nhân biến đi (câu 143- câu 160)
Người còn cợt gió, đợi mây,
Gót tiên khách đã trở giầy làm thinh.
Ngóng theo đến Quảng-văn đình,
Bóng trăng trông đã trên cành lướt qua.
Mượn người thăm hỏi gần xa,
Hồng lâu tử các đâu mà đến đây?
Hay là quán nước, làn mây,
Gió xuân thổi xuống chốn này đấy sao?
Dám xin trỏ lối cho nao,
Tới non Ngọc dễ ai nào về a!
Nản lòng nhắm liễu thăm hoa,
Biết đâu sắc sắc vẫn là không không.
Thoắt thôi lẩn bóng ngàn thông,
Hương trầm còn thoảng cánh hồng đã khơi.
Xe loan gió cuốn lưng trời,
Tiên về động bích, tình rơi cõi trần.
Ngửa trông năm thức mây vần,
Hồn chưa đến chốn non thần đã mê.

10.- Tú-Uyên trở về mang bệnh tương tư (câu 161 - câu 190)
Lần trăng ngơ ngẩn ra về,
Đèn thông khêu cạn, giấc hoè chưa nên.
Nỗi nàng canh cánh nào quên,
Vẫn còn quanh quẩn người tiên khéo là?
Bướm kia vương lấy sầu hoa,
Đoạn tương-tư ấy nghĩ mà buồn tênh!
Có khi gẩy khúc đàn tranh,
Nước non ngao-ngán ra tình hoài nhân.
Cầu hoàng tay tựa nên vần,
Tương-Như lòng ấy, Văn-Quân lòng nào.
Có khi mượn chén rượu đào,
Tiệc mồi chưa cạn, ngọc dao đã đầy.
Hơi men chưa nhấp đã say,
Như xông mùi nhớ, như gây giọng tình.
Có khi ngồi suốt năm canh,
Mõ quyên điểm nguyệt, chuông kềnh nện sương.
Oỏi tai những tiếng đoạn trường,
Lửa tình dễ nguội, sông Tương khôn hàn.
Có đêm ngắm bóng trăng tàn,
Tiếng quyên hót sóm, trận nhàn bay khuya.
Ngổn ngang cãnh nọ tình kia,
Nỗi riêng, riêng biết, dãi dề với ai!
Vui xuân chung cảnh một trời,
Sầu xuân riêng nặng một người tương tư.
lòng yêu tay tả nên thơ,
Mảnh tình phong với mảnh tờ đưa theo.
Ả Hằng ví nặng lòng yêu,
Rẽ mây mở lối tinh-thiều cho nao !
Hỏi cho giáp mặt hoa đào,
Vườn xuân chẳng lẽ ngăn rào mãi ru !

11.- Hà-Sinh đến thăm bạn, Tú-Uyên kể sự tình (câu 191 - câu 218)
Đồng song có gã họ Hà,
Ướm tình mới hỏi lân-la gót đầu.
Cớ sao chuốc não mua sầu,
Bữa thường ngao-ngán như màu nhớ ai?
Bấy nay vắng vẻ thư-trai,
Vóc sương nghe đã kém vài bốn phân.
Nguồn cơn ngỏ với cố nhân,
Hoạ may sẽ giúp được phần nào chăng?
Điều đâu thực khéo như rằng,
Nói vào hợp ý, khôn bưng lòng người.
Song mà tình chẳng riêng ai,
Bệnh tương tư có trải mùi mới hay.
Người ngu đấng thánh xưa nay,
Tình chung chẳng ở vòng này hay sao?
Nói dù nghe cũng thế nào,
Lặng dù, nghe cũng nao-nao chẳng đành.
Bệnh căn khôn lẽ dấu quanh,
Cầm tay mới kể đinh ninh mọi điều.
Nói bao nhiêu, tưởng bấy nhiêu,
Ghê cho sắc ngọc dễ xiêu lòng vàng.
Những là tiếc phấn say hương,
Nên vò lưới nhện mà vương tơ tằm.
Sầu dường bể, khắc như năm,
Xương mai chịu được mấy lăm mà gầy!
Nghìn xưa âu cũng thế này,
Gánh sầu san-sẻ ai đầy ai vơi?
Lạ cho cái giống hương trời,
Biết năm biết thuở, biết đời nào quên.

12.- Hà-Sinh nhắc lại chuyện Thánh-Tông gặp tiên (câu 219 - câu 244)
Hà nghe nói hết căn nguyên,
Nghĩ xem chuyện ấy quả nhiên rằng kỳ.
Chẳng thần nữ, cũng tiên-phi,
Duyên xưa còn có chút gì hay không.
Lá hồng ra mối chỉ hồng,
Nước bèo kia cũng tương phùng có phen.
Ngọc-Liên nghe có Hoa-tiên,
Thánh-Tông thủa trước qua miền ấy chơi.
Lầu chuông bỗng gặp môt người,
Ngâm câu thần kệ, vịnh bài quốc âm.
Ngự khen tú khẩu cẩm tâm,
Mến riêng vì sắc, yêu thầm vì thơ.
Rước về rắp gạn tóc tơ,
Gót tiên bỗng thoắt bao giờ còn đâu?
Mười lăm năm nọ chưa lâu,
Còn di tích đó là lầu vọng tiên.
Lạ tai nghe những chẳng tin,
Thử coi cho thấy nhỡn tiền mà ghê.
Nhận ra trong lá thơ đề,
Bút tiên chi để điểm mê lòng phàm.
Những là én bắc nhạn nam,
Cánh hoa mặt nước dễ làm sao đây?
Tuy rằng cách trở đông tây,
Dẫu xa, xa cũng có ngày gần nơi.
Gác xuân cách mấy dặm khơi,
Nhân duyên đành để gió trời thổi đưa.

13.- Hà-Sinh khuyên bạn không nên mơ tưởng hão (câu 245 - câu 272)
Hà rằng: "Hương lửa duyên ưa,
"Có khi tình trước còn chờ hội sau.
"Đành rằng ký ngộ nan cầu,
"Biết đâu non thẳm doành sâu mà tìm.
"Biết đâu nhắn cá gửi chim,
"Vớt trăng dưới nước, mò kim trong doành.
"Biết đâu ả Tố, nàng Quỳnh,
"Cớ chi nhớ quẩn sầu quanh khéo là.
"Chuốc mua lấy nợ phong hoa,
"Mối tơ phó mặc trăng già phải nao!
"Xuân sang xuân đã già nào,
"Chờ sau mai nở thì đào chẳng lâu."
Vắt tay ngẵm nghĩ xưa sau,
Như ai cất hẳn gánh sầu thoảng không.
Nói cười tươi tắn thong dong,
Đổi lòng phong nguyệt ra lòng vân-thiên.
Thôi mong khách, lại chờ tin,
Thư hồng ngày mỏi, chăn uyên đêm dài.
Bâng khuâng một mối viễn hoài,
Khi trong sân tuyết, khi ngoài trời tây.
Ngày thường ngắm cảnh am mây,
Người buồn xui cả cỏ cây cũng buồn.
Còn trời, còn nước, còn non,
Mây xanh nước biếc vẫn còn như xưa.
Hoa đào còn đó trơ trơ,
Mà người năm ngoái bây giờ là đâu?
Vù vù gió thổi rèm lau,
Càng như chất mối tơ sầu vào thêm.

14.- Tú-Uyên xem bói thẻ và nằm mộng (câu 273 - câu 290)
Chạnh đâu nhớ chuyện bốc tiêm,
Tới đền Bạch-mã, giải niềm cầu duyên.
Khấn rồi ra góc tây hiên,
Nén hương tắt đỏ, ngọn đèn nhỏ to.
Bóng trăng vừa xế cành ngô,
Giấc hoè dìu-dịu, chăn cù êm êm.
Thấy người cao mũ rộng xiêm,
Tay cầm thiết bảng, trang nghiêm khác vời.
Trước sân sang sảng dạy lời,
Rằng: "Mai sớm đợi ta ngoài sông Tô;
"Lọ là oanh yến hẹn-hò,
"Cầu Đông sẵn lối, cầu ? đó mà!"
Vội mừng chợt tỉnh giấc hoa,
Sao vừa nhàn-nhạt, trời vừa eo eo.
Lòng yêu phải bước chân theo,
Xăm xăm ra đó vắng teo thấy gì.
Nước trong vắt, cỏ xanh rì,
Thạch-kiều thấy đó giai kỳ nào đâu?

15.- Gặp người bán tranh, Tú-Uyên mua về treo (câu 291 - câu 304)
Trông mong đã suốt giờ lâu,
?m cây mãi thế, ra màu cũng quê.
Chán chiều thơ thẩn ra về,
Xem tình dở tỉnh dở mê nực cười.
Bỗng may lại gặp một người,
Tay mang tranh vẽ, gót dời đường hoa.
Liền tay xin lĩnh xem qua,
Truyền-thần một tượng Tố-nga rành rành.
Dịu dàng vẻ đạm màu thanh,
Như người gặp Quảng-văn đình ngày xưa.
Càng nhìn nét bút càng ưa,
Chàng Vương dẫu mạc bao giò cho nên.
Mua về treo chốn thư-hiên,
Như ai đem ngọc giải phiền lại cho.

16.- Tú-Uyên với bức tranh Tố-nữ (câu 305 - câu 327)
Mưa hoa khép cánh song hồ,
Sớm khuya với bức họa đồ làm đôi.
Mâm chung một, đũa thêm hai,
Thơ trao dưới nguyệt, rượu mời trước hoa.
Tưởng gần thôi lại nghĩ xa,
Có khi hình ảnh cũng là phát phu.
?m trời vừa tiết trăng thu,
Ngàn sương rắt bạc, lá khô rụng vàng.
Chiều thu như gợi tấm thương,
Lòng người trông xuống sông Tương mơ hình.
Kề bên năn nỉ bày tình,
Nỗi nhà thuở trước, nỗi mình ngày xưa.
Từ phen giáp mặt đến giờ,
Những là ngày tưởng đêm mơ đã chồn.
?ấy ai điểm phấn tô son,
Để ai ruột héo, gan mòn vì ai?
Buồn đào nửa bước chẳng rời,
Nghìn vàng đổi được trận cười ấy chăng?
Rày xin bẻ khoá cung trăng,
Vén mây mở mặt chi Hằng, chút nao!
Chợt trông mấp máy miệng đào,
Mặt hoa hớn-hở dường chào chúa Đông.

17.- Tố-nữ trong tranh hiện thành người thực (câu 327 - câu 340)
Cho hay tình cũng là chung,
Khách tiên chưa dễ qua vòng ái ân!
Một khi ra việc tràng văn,
Trở về đã thấy bát trân sẵn sàng.
So xem phong vị khác thường,
Mùi hoa sực nức, mùi hương ngạt-ngào.
Bếp trời sẵn đấy hay sao?
Của đâu thấy lạ, lòng nào chẳng nghi?
Rạng mai cứ buổi ra đi,
Liệu chừng thoắt trở lại nhà thử coi.
Sẩy đâu thấy sự lạ đời:
Trong tranh sao có bóng người vào ra?
Nhơn nhơn mày liễu mặt hoa,
Này người khi trước, đâu mà đến đây?

18.- Tú-Uyên cùng Giáng-Kiều trò chuyện (câu 341 - câu 374)
Nàng đương trang điểm nào hay,
Cửa ngoài sẽ hé cánh mây bước vào.
Vội-vàng đánh tiếng ra chào,
Bên mừng, bên lệ, xiết bao là tình!
Rằng:"Bấy lâu một chữ tình,
"Gặp đây xin tỏ tính danh cho tường".
Nàng rằng: "Bồ liễu phận thường,
"Vì mang má phấn, nen vương tơ điều.
"Vốn xưa thiếp khách thanh-tiêu,
"Tiên-thù là hiệu, Giáng-Kiều là tên.
"Ba sinh đã nặng vì duyên,
"Đem thân liễu yếu, kết nguyền đào thơ.
"Nhân duyên đã định ngày xưa,
"Tơ trăng xe đến bây giờ mới thân.
"Cũng là nhờ đức tiên-quân,
"Đoá hoa biết mặt chúa xuân từ rày."
Sinh rằng: "Trong bấy lâu nay,
"Nhắp sầu, gối muộn, có ngày nào ngơi!
"Đã rằng: Tác hợp duyên trời,
"Lám chi cho vẩn lòng người lắm nau?"
Nàng rằng: "Xin quyết gieo cầu,
"Tấm son thề với trên đầu xanh xanh.
"Dám đâu học thói yến oanh,
"Mặn tình trăng gió, nhạt tình lửa hương.
"Gieo thoi trước đã dở dang.
"Sau nên nát đá phai vàng như chơi.
"Mái Tây còn để tiếng đời,
"Treo gương kim cổ cho người soi chung.
"Lạ chi hoa với gió đông,
"Tiếc hương, vả cũng nể lòng chim xanh.
"Một mai mưa gió bất tình,
Vóc tàn, nên để yến oanh "hững hờ.
"Nghĩ trong thân-phận yếu thơ,
"Làm chi để tiếng sờ-sờ lại sau?"

19.- Giáng-Kiều dùng phép tiên biến hoá (câu 375 - câu 400)
Nói thôi rút chiếc trâm đầu,
Biến hình liền thấy đôi hầu theo ra.
Tưng bừng sắm sửa tiệc hoa,
Bình trầm đưa khói, chén hà đậm hương.
Giọng tình sánh với quỳnh-tương,
Giả say sinh mớ toan đường lần khân.
Thưa rằng: "Túc trái tiền nhân,
"Không dưng dễ xuống cõi trần làm chi.
"Song còn mấy bạn tương tri,
"Bấy lâu chưa có chút gì là đâu.
"Trước xin từ biệt cùng nhau,
"Chữ duyên này trở về sau còn dài."
Nghe lời nói cũng êm tai,
Chìu lòng chi nỡ ép nài mưa mây.
Trước sân mừng cuộc tỉnh say,
Tiếng vui đãi nguyệt, tiệc bày đối hoa.
Bóng mâ bỗng kéo quanh nhà,
Thảo am thoát đã đổi ra lâu đài.
Tường-quang sáng một góc trờ,
Nhởn nhơ áo, mũ, xiêm, hài, biết bao!
Người yểu điệu, khách thanh-tao,
Mỗi người một vẻ, ai nào kém ai.
Lả-lơi bên nói bên cười,
Bên mừng cố hữu, bên mời tân-lang.
Đong đưa khoe thắm đua vàng,
Vũ-y thấp-thoáng, Nghê-thường thiết tha.

20.- Tú-Uyên cùng Giáng-Kiều kết duyên (câu 401 - câu 428)
Yến tân chuốc chén năm ba,
Người còn vui tiệc, khách đà cáo say.
Kẻ ra nương bánh xe mây,
Người vào trong gấm vui-vầy bạn loan.
Lả-lơi cười với hoa-nhan,
Trải chăn thúy-vũ, buông màn phù-dung.
Phòng tiên dìu-dặt chén đồng,
Rèm tương giủ thấp, trướng hồng treo cao.
Ngẩn-ngơ hé cửa động đào,
Mây tuông bể ái, mưa rào sông ân.
Mấy vàng đổi được khắc xuân.
Xưa nay tài-tử, giai-nhân lạ gì?
Cho hay thiên tải giai kỳ,
Trăng già xe đã phải thì đào non.
Cũng là môt mốt tơ son,
Năm-trăm năm cũng vuông tròn từ đây.
Đàn cầm từ thủa bén dây,
Khi đằm thắm đã, bỏ ngày nhớ nhung!
Khi gió mát, lúc trăng trong,
Bầu tiên chuốc rượu, tơ đồng nối dây.
Khi tuyết xuống, lúc hương bay,
Câu thơ trên gác, bàn vây bên bình.
Tài hoa-quốc, sắc khuynh thành,
Cầm, kỳ, thi, tửu, đủ vành trần duyên.
Ngươi tao-nhã, khách thuyền-quyên,
Phong, hoa, tuyết, nguyệt, là tiên trên đời.
Nhà lan sum-họp ban mai,
Đã trong tần-tảo, lại ngoài ty-ca.

21.- Tú-Uyên say đắm rượu chè, Giáng-Kiều can ngăn không nổi (câu 429 - câu 444)
Dần dần năm đã kể ba,
Hạnh và độ thắm, liễu và phần son.
Duyên ai tính đã vuông tròn,
Nào hay nợ trước chút còn dở-dang.
Trần-sinh từ thủa gặp nàng,
Vui-vầy mê-mả nên càng quá xưa.
Môt ngày say mấy canh thừa,
Khuyên can nàng mới ngỏ thưa ít nhiều.
Rằng: "Xin gửi một hai điều,
"Thân trăm-năm nỡ bỏ liều thế ư!
"Thiếu gì những chuyện ngày xưa,
"Còn bia miệng đó trơ trơ chưa mòn!
"?ấy ai dỗi gót bên non,
"Bóng trăng Thái-thạch là hồn ai say!
Ví còn lầm trước chưa hay,
"Thì đem gương ấy sau này mà soi."

22.- Giáng-Kiều bị ngược-đãi giận bực bỏ đi (câu 445 - câu 476)
Ngán thay khuyên-nhủ đến lời,
Nưóc kia dội đá có mùi gì đâu.
Thôi ngày trọn, lại đêm thâu,
Cạn chung Lý-Bạch, nghiêng bầu Lưu-Linh.
Ma men quanh-quẩn bên mình,
Cho đàn trễ phím, cho bình nhạt hương.
Mải-mê say tỉnh tâm-trường,
Liệu bài nàng lại tìm đường van-lơn.
Trái tai vả lại ngứa gan,
Đang tay nỡ dập hoa tàn tả-tơi.
Dây đồng đứt hẳn làm đôi,
Cánh bèo theo ngọn nước trôi cũng rầu!
Nàng càng tầm-tả tuôn châu,
Ngán nhân tình khéo ra màu thắm phai.
Rằng: "Thôi, tôi đã quá lời,
"Xui lòng nghĩ lại một hai kẻo mà..."
Sinh đang vui chén la đà,
Vẩn-vơ tính qủi hồn ma biết gì.
Nói thôi, nói cũng chi chi,
Nghe ra tiếng nặng như chì, giọng say!
Nàng rằng: "Duyên-nợ bấy nay,
"Thương ôi nước đổ bốc đầy được đâu
"Tiếc cho nỗi vợ chồng Ngâu,
"Doành thu nên để bắc cầu mấy phen!
"Sá chi nữa, cái hoa hèn,
"Nghĩ làm chi nữa cái duyên cũ-càng.
"Đã lòng rẻ thúy chia hương,
"Đành lòng rẫy ngọc, ruồng vàng thì vâng.
"Thôi thôi, thôi cũng cầm bằng,
"Tơ hồng phó trả bà trăng cho rồi."
Lạy rồi, đứng lại sân ngoài,
Bên bàn say tỉnh mặc người ngồ trơ.

23.- Sau khi tỉnh ra Tú-Uyên hối-hận (câu 477 - câu 516)
Sinh còn đương cuộc nào ngờ,
Tỉnh dần dần lại, bây giờ biết sao?
Biết phương nào, biết chước nào.
Có chăng còn lúc chiêm bao họa là!
Non thần mấy dặm đường xa,
Khói mây man-mác dễ mà hỏi, vay!
Cát vàng bụi bạc xa bay,
Mây trên mặt đất, non xây chân trời.
Ngắt chừng bể thẳm doành khơi,
Đường xa bao nả tình dài bấy nhiêu.
Buồn trông quãng vắng đường queo,
Gió lay nhẹ lá, sương gieo nặng cành.
Buồn trông cửa bể mông-mênh,
Con thuyền thấp-thoáng cuối ghềnh ngổn-ngang.
Buồn trông cuối phố hàng Đường,
Cánh hồng man-mác, hạt sương đầm-đìa.
Buồn trông theo giải Tô-khê,
Chim kêu bụi rậm, trâu về đồng không.
Cảnh buồn như giục tấm lòng,
Lại thêm vấn-vít mấy vòng tơ vương.
?ấy ai phải vía chàng Trương,
Non tiên cách một bước đường nên xa.
Hay là lỗi sổ Hằng-Nga,
Đêm đông vò-võ bóng tà sao thưa.
Nghĩ tình nên những ngẩn-ngơ,
Ai lên đường ấy, ai chờ đợi ai?
Dần dần trăng tối gió may,
Nghĩ sao cho xiết sự đời phôi-pha!
Trêu ngươi chi bấy trăng già,
Xe dây mỏng-mảnh ỡm-ờ mà chơi.
Cho nên cách trở đôi nơi,
Hoa trôi cửa động, nước xuôi cõi trần.
Nghĩ riêng, riêng những ăn-năn,
Phấn hồ, còn đó, tinh-thần nào đâu?
Càng thêm ngao-ngán trăm chiều,
Giấc nào nào nhắp, bữa nào nào ngon.
Xác ve ngày một héo mòn,
Xác gan con vượn, mơ hồn cái quyên.
Tả lòng tay thảo mười thiên,
Mấy câu mấy chữ, mấy nghìn câu rơi.

24.- Hà-Sinh khuyên-giải Tú-Uyên (câu 517 - câu 536)
Hà-sinh phải buổi sang chơi,
Xót tình khế-hữu liêu bài giải-khuyên:
"Biết đâu rằng quỉ rằng tiên,
"Một may một rủi thôi phiền não chi.
"Dù tiên duyên đã mãn kỳ,
"Chờ cho duyên hợp châu về mõn hơi!
"Hãy xin gắng-gượng làm tươi,
"Gánh sầu trút cả cho người phải nao!
"Lỡ ra khi đến thế nào,
"Mà cho mắt tục trông vào sao nên."
Rằng: "Xưa trót đã nặng nguyền,
"Phải đem vàng đá mà đền mới xuôi.
"Cũng đành cho thế-gian cười,
"Còn hơn cam phụ với người tri-âm.
"Duyên xưa âu chẳng xe lầm,
"Bao giờ kéo hêt tơ tằm mà hay!
"Công đâu nghĩ mướn lo vay,
"Dẫu mòn bia đà khôn lay tấc lòng."
Xem chiều nói cũng như không,
Hà-sinh ra ý sượng-sùng cáo lui.

25.- Tú-Uyên toan tự-ải, Giáng-Kiều bỗng hiện về (câu 437 - câu 570)
Khách đà về chốn tây-trai,
Một mình một bóng đứng ngồi sao yên.
Quyết tìm khắp nước non tiên,
Đem duyên giai lão đính nguyền lai sinh.
Giải là giủ sẵn bên mình,
Cũng liều trắng nợ, trần tình thử xem!
Gió hương đâu bỗng lai rèm,
Bóng hoa đâu đã trước thềm lả-lơi.
Đương khi rằng một rằng hai,
Sịch hài nàng đã tớ nơi bao giờ!
Mặt trông mặt, hãy ngẩn ngơ,
Nào hay đã tỉnh còn ngờ rằng mê.
May sao may khéo đi về,
Chậm chân chút nữa còn gì là ai!
Mắt nhìn chung cả con ngươi,
Bên lòng mừng tủi, bên lời hợp tan,
Sinh rằng: "Từ vắng phương-nhan.
"Lòng theo trăng, bể, mây ngàn thiếu đâu.
"Quản bao bể rộng sông sâu,
"Đã toan quên cả cái cầu tư-sinh.
"Dám đâu riêng phụ với tình,
"Dưới vàng có đất, trên xanh có trời.
"Kể chi những sự đã rồi,
"Sắt son ghi tạc một lời từ đây."
Thưa rằng: "Cầm đã bén dây,
"Có tri âm đó, cuốn dây sao đành.
"Cũng công hương lửa ba sinh,
"Nguồn ân chưa cạn, sóng tình còn xao."
Đinh ninh gắn bó tất giao,
Trước sau nối gót trướng đào song song.
Vườn xuân hoa đã quen ong,
Từng xa-xôi lắm, lại nồng nàn thêm.
Mấy thu gối ấm chăn êm,
Cửa cài then nghĩa, phòng niêm khoá tình.

26.- Sau khi tái hợp, vợ chồng Tú-Uyên sinh Chân-Nhi (câu 571 - câu 576)
Trên đào vừa thấy tinh oanh,
Gốc giao sớm đã nối cành quế Yên.
Chân Nhi rơi chút dấu tiên,
Một mai dành để dõi truyền thi thư.
Sinh càng chăm-chút sớm trưa,
Cá mong rẽ sóng, rồng chờ tung mây.

27.- Giáng-Kiều khuyên chồng tòng tiên (câu 577 - câu 608)
Đường trời chưa mỏi cánh bay,
Thung-dung nàng lại giãi-bày một hai.
Rằng: "Coi cho thấu sụ đời,
"Giam danh khoá lợi, những người thế-gian.
"Trời thu mây hợp, lại tan,
"Ngày xuân hoa nở, hoa tàn mấy lăm.
"Gẫm trong tám, chín mươi năm,
"Bóng câu cửa sổ, dễ cầm mãi ru!
"Thịt xương gửi đám Diêm-phù,
"Sinh sinh hóa hóa trong lò hồng-quân.
"Đố ai vượt khỏi lòng trần,
"Sông mê chìm nổi, thế-nhân đã đầy.
"Anh hùng những mặt xưa nay,
"Trăm năm nát vớt cỏ cây cũng là.
"Dần dần tháng trọn ngày qua,
"Má hồng mấy chốc đã ra bạc đầu.
"Thôn hoang mấy nắm cổ khâu,
"ấy nền Đồng-tước, hay lầu Nhạc-dương.
"Chưa đầy một cuộc tang thương,
"Non đồng cũng lở, núi vàng cũng nghiêng.
"Sao bằng ngày tháng cung tiên,
"Vui chung tám cõi, xuân riêng bốn mùa.
"Dọc ngang bốn bể, năm hồ,
"Khắp trong ba cõi chín châu mặc dầu.
"Ra vào kim khuyết quỳnh-lâu,
"Treo tranh yên-thủy, giắt bầu kiền-khôn.
"Đi về tuyết điếm hoa thôn,
"Thông rền nhịp phách, suối tuôn ngón đàn.
"Một này trong thú thanh-nhàn,
"Mấy trăm mươn cảnh nhân-hoàn đọ sao!
"Khuyên chàng sớm nghĩ lấy nao,
"Gà lồng, hạc nội, bên nào là hơn?"

28.- Nghe Giáng-Kiều thuyết về tiên đao, Tú-Uyên tỉnh ngộ dần (câu 609 - câu 630)
Mảnh riêng sinh những bàng hoàng,
Tuy say cõi tĩnh, chưa tan lòng phàm.
Trót xưa túi sách con gươm,
Ví ta Sào, Hứa, ai làm Y, Chu?
Thưa rằng: "Đã tiếng trượng-phu,
"Sụ đời vinh nhục chi cho bận lòng.
"Ví ham nghìn tứ, muôn chung,
"Con chim bay mãi cũng trong khuôn trời.
"Làm chi cho bạn tiên cười,
"Ai vui viên hạc, ai vui yên-hà,
"Vẩn-vơ trong đám phồn hoa,
"Ba mươi sáu động, ai là chủ nhân?"
Sinh nghe tỉnh chuyện tiền-nhân,
Rửa dần bụi tục, tỏ dần lối mê.
Rằng: "Xưa Hoàng-Đế, An-Kỳ,
"Nào phương thoát hoá tu từ sao đây?"
Nàng rằng: "Thiên đạo nhiệm thay,
"Kiều, Tùng xưa cũng thế này chứ sao!
"Vả chàng dự bậc thanh-tao,
"Mà xem trong sổ Tiên-tào có tên.
"Học sao cho hết chân truyền,
"Tu sao cho hết tinh-huyền thì tu."

29.- Sau khi trao nhận tiên-phù, hai người cùng cỡi hạc lên tiên (câu 631 - câu 648)
Tay trao một đạo tiên-phù,
Môt phương hỏa-tảo, một lò kim-đan.
Đường tu sẵn cách khảo bàn,
Rượu sen thắm giọng, trà lan thơm lòng.
Dần theo gió liễu, trăng đồng,
Thân phàm như chấp cánh lông nhẹ nhàng.
Đương khi lốt trắng điểm vàng,
Tỉnh say Vương-mẫu, mơ-màng Lão-quân.
Mây đưa năm sắc tường vân,
Hạc đâu đôi chiếc, trước sân đón người.
Dang tay cỡi hạc cả cười,
Nhủ Chân-Nhi lại nối lời thề xưa:
"Còn kỳ dậy gió tuôn mưa,
"Mai sau gặp gỡ bấy giờ sẽ hay!"
Nói rồ thẳng rẽ đường mây,
Trông theo cánh hạc về tây tuyệt vời.
Bồng lai riêng một bầu trời,
Màn hoa, cầu đá, mấy nơi thiên thành.

                       ***

PHÙNG-KHẮC-KHOAN
             1528-1613

Quê Phùng-Xá, Thạch-Thất, Sơn-Tây, cùng mẹ
khác cha với Trạng Trình, đỗ Nhị giáp Tiến-Sĩ,
đi sứ nhà Minh năm 1597 khí phách khẳng khái,
biện luận áp đảo các quan nhà Minh, văn chương
của ông cũng được vua quan nhà Minh khâm phục,
mang nghề dệt lụa và giống bắp về cho dân làng,
đưọc phong Thượng thư bộ Hộ, bộ Công, dân chúng
gọi ông là Trạng Bùng (tên tục của làng Phùng-Xá).


TỰ THUẬT

Nhĩ mục thông minh nam tử thân,
Định tri nho sự bất trường bần.
Truyền gia vị dẫn thi thư mạch,
Vi học thường kì trung hiếu nhân.
Phi thị thế gian kim ngọc thốc,
Dã ưng thiên thượng thạch kì lân.
Trượng phu khởi dĩ cùng thông luận,
Cửu khuất ưng tri tất đại thân.
~Phùng-Khắc-Khoan~

Bản dịch:

TỎ NỖI LÒNG KHI CÒN LẬN ĐẬN

Làm trai tai mắt ở đời,
Lo chi nghèo khó vốn nòi nho gia.
Thi thư vốn sẵn nếp nhà,                       
Hiếu trung trọn vẹn mới ra con người.
Nếu không long phượng ở đời.
Cũng là giống quí trên trời kì lân.
Trượng phu há kể khuất, thân,
Bĩ lâu rồi hẳn đến tuần thái lai.


賞 春 詞
天 上 陽 回,
人 間 春 至.
又 一 番 新.
蓋 開 泰 乾 坤,
韶 光 郁 郁,
向 陽 光 草,
生 意 欣 欣.
紅 襯 桃 腮,
青 窺 柳 眼,
鶯 簧 蝶 拍 弄 繽 紛.
二 三 子,
遇 到 來 時 節,
風 光 可 人.

這 般 美 景 良 辰,
欲 行 樂 須 及 此 青 春.
聊 問 柳 問 花 香,
攜 紅 袖 一 觴.
一 詠 歌 遏 白 雲,
進 士 打 毬,
侍 臣 陪 宴.
古 來 樂 事 尚 傳 聞,
今 遭 逢,
聖 天 子,
幸 得 致 身.

Thưởng xuân từ

Thiên thượng dương hồi,
Nhân gian xuân chí.
Hựu nhất phiên tân.
Cái văn Thái càn khôn,
Thiều quang úc úc,
Hướng dương quang thảo,
Sinh ý hân hân.
Hồng sấn đào tai,
Thanh khuy liễu nhãn,
Oanh hoàng điệp phách lộng tân phân.
Nhị tam tử,
Ngộ đáo lai thời tiết,
Phong quang khả nhân.

Giá ban mỹ cảnh lương thần,
Dục hành lạc tu cập thử thanh xuân.
Liêu vấn liễu, vấn hoa hương,
Huề hồng tụ nhất thương,
Nhất vịnh ca yết bạch vân,
Tiến sĩ đả cầu,
Thị thần bồi yến.
Cổ lai lạc sự thượng truyền văn,
Kim tao phùng,
Thánh thiên tử,
Hạnh đắc chí thân.

Dịch nghĩa:

Khí dương về giời,
Mùa xuân đến nhân gian.
Lại một phen đổi mới.
Xét lẽ, trời đất mở vận thái,
Ánh xuân nồng nàn,
Cỏ cây hướng về vầng thái dương,
Bừng bừng sức sống.
Da đào phô sắc sắc hồng,
Mắt liễu hé chồi xanh.
Chim oanh thổi sáo, lũ bướn đánh nhịp phách,
múa rộn tưng bừng.
Các vị,
Gặp khi tiết đẹp đến,
Phong cảnh say lòng người.

Lúc cảnh đẹp, thời tiết tốt như thế này;
Muốn hành lạc cho kịp thanh xuân này.
Hãy hỏi liễu biếc, hỏi hương hoa;
Tay áo hồng nâng chén rượu.
Cùng vịnh cùng ca cho vang tận làn mây trắng,
Tiến sĩ đánh cầu,
Thị thần hầu yến.
Những việc vui thuở xưa vẫn truyền nghe,
Nay gặp gỡ,
Thánh thiên tử,
May được tiến thân.

Dịch từ:

Thưởng xuân từ
Điệu Thấm viên xuân

Dương khí tràn về,
Xuân quang khắp chốn,
Lại một tinh khôi.
Nghĩ, quẻ Thái mở ra,
Thiều quang lộng lẫy,
Cỏ cây đón nắng,
Vạn vật sinh sôi.
Liễu hé chồi xanh,
Đào phô má đỏ,
Đàn oanh phách bướm rộn muôn nơi.
Nô nức kẻ,
Gặp vẻ xinh nhường ấy,
Nào chẳng say người.

Này đây cảnh đẹp màu tươi,
Mau vui thú kẻo lỡ khắc xuân ngời.
Dạm hỏi liễu, hỏi hoa hương,
Chén rượu vén tay nương,
Xướng ca ngâm, vọng mây trôi.
Tiến sĩ đánh cầu,
Thị thần hầu yến.
Chuyện vui thuở trước vẫn truyền đời.
Nay may gặp,
Thánh thiên tử,
Nhờ đội ơn trời.

NGUYỄN-VĂN-GIAI
           1554-1628

Thiên-Lộc(Can-Lộc), Hà-Tĩnh,
Thượng thư bộ Lại


HÀ THÀNH CHÁNH KHÍ CA

Tương truyền là của Ba Giai, một nhà thơ châm biếm ở cuối thế kỷ 19. Đây một thi phẩm dài nhằm ca ngợi sự tuẫn tiết của Tổng đốc Hoàng Diệu, đồng thời phê phán những quan lại phản bội (bỏ chạy hay đầu hàng), khi thành Hà Nội bị thực dân Pháp đánh chiếm lần thứ hai (1882).
Ba Giai tức Nguyễn Văn Giai, sống vào khoảng thời gian dưới triều Thiệu Trị (1841 - 1847) và Tự Đức (1848 - 1883). Người làng Hồ Khẩu, huyện Vĩnh Thuận (Hà Nội), là con thứ ba trong gia đình nên có tên gọi là Ba Giai. Ông sinh ra và lớn lên trong cảnh nghèo khó. Cha mẹ ông đều mất sớm. Năm 18 tuổi, chú bác muốn ông chăn giữ trâu, nhưng ông không thuận, chỉ muốn dùng tài học để lập thân.
Vì vậy, ông phải đi gánh thuê để có tiền ăn học. Học giỏi, nhưng gặp lúc nước nhà lâm cảnh loạn lạc, nên ông không đi thi.

 
HÀ THÀNH CHÍNH KHÍ CA

Một vừng chánh khí lưu hình,
Rộng trong trời đất: nhựt, tinh, sơn, hà,
Hạo nhiên ở tại lòng ta,
Tấc vuông son sắt hiện ra khi cùng (1)
Nên thua theo vận truân phong,
Ngàn thu rạng tiếng anh hùng sử xanh.

Có quan tổng đốc Hà-Ninh
Hiệu là Quang Viễn, trung trinh ai bằng? (2)
Lâm nguy, lý hiểm (3) đã từng,
Vâng ra trọng trấn mới chừng ba năm.
Thôn Hồ (4) dạ vẫn nhăm nhăm,
Ngoài tuy giao thiệp, trong căm những là...
Vừa năm Nhâm Ngọ, tháng ba,
Rạng ngày mồng tám, mới qua giờ thìn,
Biết cơ trước đã giữ gìn,
Hơn trăm võ sĩ, vài nghìn tinh binh.
Tiên nghiêm (5) sai đóng trên thành,
Thệ sư (6) rót chén rượu quỳnh đầy vơi.
Văn quan võ tướng nghe lời,
Hầm hầm xin quyết một bài tận trung.
Ra uy xuống lịnh vừa xong,
Bỗng nghe ngoài đã đùng đùng súng ran.
Tiêm cừu (7) nổi giận xung quan (8)
Quyết rằng chẳng để chi đàn chó dê
Lửa phun súng phát bốn bề,
Khiến loài bạch quỉ hồn lìa phách xiêu
Bắn ra nó chết cũng nhiều
Phố phường trông thấy, tiếng reo ầm ầm.
Quan quân đắc chí bình tâm,
Cửa Đông, cửa Bắc vẫn cầm vững binh.

Chém cha cái lũ hôi tanh
Phen này quét sạch sành sanh mới là!
Không ngờ thất ý tại ta,
Rõ ràng thắng trận, thế mà thua cơ!
Nội công rắp tự bao giờ,
Thấy kho thuốc cháy, ngọn cờ ngã theo
Quan quân sợ chết thảy đều,
Cửa Tây, Bạch qủi đánh liều trèo lên .
Nào ai sức mạnh gan liền?
Nào ai cầm vững cho bền ba quân?
Nào ai có chí kinh luân?
Nào ai nghĩ đến thánh quân trên đầu?
Một cơn gió thảm mưa sầu,
Đốt nung gan sắt, giãi dầu lòng son,
Chữ trung còn chút con con,
Quyết đem gởi cái tàn hồn gốc cây.
Trời cao biển rộng đất dày,
Non Nùng sông Nhị chốn nầy làm ghi!
Thương thay trong buổi gian nguy,
Lòng riêng ai chẳng thương vì người trung!
Rủ nhau tiền góp của chung,
Rước người ra táng ở trong học đường.
Đau đớn nhẽ, ngẩn ngơ dường!
Tả tơi thành quách, tồi tàn cỏ hoa!
Kể từ năm Dậu bao xa,(9)
Đến nay tính đốt phỏng đà mười niên.
Long thành thất thủ hai phen,
Kho tàng hết sạch, quân quyền dời tan.
Đổi thay trải mấy ông quan,
Quyên sanh tựu nghĩa, có gan mấy người?
Trước quan Võ hiển khâm sai (10)
Sau, quan Tổng đốc (11) một vài mà thôi.
Ngoài ra võ giáp văn khôi,
Quan, bào, trâm, hốt nhác coi, ngỡ là...
Khi bình làm hại dân ta,
Túi tham vơ nhặt chẳng tha miếng gì.
Đến khi hoạn nạn gian nguy,
Mắt trông ngơ ngác, chơn đi gập ghình.

Võ như đề đốc Lê Trinh, (12)
Cùng là chánh phó lãnh binh một đoàn,
Đương khi giao chiến ngang tàng,
Thấy quân hầu đổ vội vàng chạy ngay.
Nghĩ xem thật cũng ghê thay,
Bảo thân chước ấy ai bày sẵn cho?
Thế mà nghe nói mơ hồ
Rằng: quan đề đốc xuống hồ cửa tây;
Kẻ rằng: Treo ở cành cây
Người rằng: hẳn xuống giếng nầy không sai.
Thăm tìm ngày một ngày hai,
Định rằng hiệp táng cùng nơi học đường.
Hỏi ra sau mới tỏ tường,
Cũng loài úy tử, cũng phường tham sanh.
Phép công nên bắt gia hình,
Rồi ra nặng chữ nhơn tình lại thôi.
Văn như Tuần phủ nực cười,
Bình Chi là hiệu, năm mươi tuổi già (13)
Biết bao cơm áo nước nhà?
Nhắm trong sĩ tịch cũng là đại viên.
Chén son chưa cạn lời nguyền,
Nỡ nào bỗng chốc quên liền ngay đi?
Lại còn lẩn khuất làm chi?
Hay là tham tiếc mùi gì ở đây?
Hay là còn chước bình Tây,
Chực làm nội ứng, đợi ngày viện binh? (14)
Hay là tiếc gái xuân xanh?
Tìm nơi kiếm chốn gieo mình trú chân ?
Hay là còn chút từ thân,
Rắp toan tịch cốc (15) mấy lần lại thôi !
Sao không sợ tiếng với đời?
Sao không thẹn với người tử trung ?
Kìa Tôn Thất Bá niết công, (16)
Kim chi ngọc diệp, vốn dòng tôn nhân,
Đã quốc tộc, lại vương thần,
Cũng nên hết sức kinh luân mới là...
Nước non vẫn nước non nhà,
Nỡ sao bán rẻ một tòa Thăng Long?
Thề xưa liệu đã chẳng xong,
Lại còn mở mặt trong vòng lưỡng gian. (17)
Tư giao rắp những mưu gian,
Thừa cơ xin chữ hội thương ra ngoài.
Ấy mới khôn, ấy mới tài,
Lẩn đi tránh tiếng, giục người nói quanh.
Dâng công quyền nhận tỉnh thành,
Xui người đổ tiếng một mình quan trên.
Tội danh thiệt đã quả nhiên,
Xin đem giao xuống cửu nguyên chế đài. (18)
Thung dung kể đến phiên đài, (19)
Xỉ ban (20) cũng đã tuổi ngoài sáu mươi.
Thác trong thôi cũng nên đời.
Sống thừa chi để kẻ cười, người chê !
Nhĩ Hà, Tản lĩnh đi về,
Giang sơn tuyết chở, sương che cũng liều!
Còn như ty thuộc hạ liêu,
Kẻ công người quả còn nhiều chan chan,
Biết đâu cho khắp mà bàn,
Sau nầy sẽ có sử quan phẩm bình,
Trước rèm gió mát trăng thanh
Thừa lương nhân chốn nhàn đình thong dong.

Xa trông chót vót Bình phong (21)
Chúc mừng vạn thọ thánh cung lâu dài!
Rồi khi cá nước duyên hài,
Ra tay khang tế, giở tài kinh luân.
Nghiêu Thuấn quân, Nghiêu Thuấn dân,
Bát thiên thu, bát thiên xuân thái hòa!
Bây giờ ta gắn với ta,
Túy tinh khiển hứng, ngâm nga tiêu sầu.
Ở đời văn võ công hầu,
Càng nghe câu chuyện càng sầu bên tai!
Diễn ca Chánh khí một bài,
Để cho thiên hạ người người khuyên răn.

    Chú thích :
(1) Mấy câu này dựa theo ý mở đầu bài Chánh khí ca của Văn Thiên Tường.
(2) Quang Viễn: tên hiệu của Hoàng Diệu.
(3) Lý hiểm: từng trải sự nguy hiểm.
(4) Thôn Hồ: nuốt rợ Hồ (chỉ quân Pháp).
(5) Tiên nghiêm: ra nghiêm lệnh trước.
(6) Thệ sư: cùng với quân sĩ thề sống chết đánh quân xâm lược.
(5) Có người đã chứng kiến trong khi giao chiến, nói rằng bấy giờ trong thành bắn ra, lính Pháp chẳng chết mấy; đấy là lời nói khoe đó thôi.
(6) Bấy giờ bốn ông quan tỉnh chia giữ bốn cửa, quan Tổng đốc giữ Cửa Bắc.
(7) Tiêm cừu: chỉ muốn giết kẻ thù.
(8) Xung quan: giận, tóc dựng lên đội cả mũ mão.
(9) Năm Quí Dậu, Tự Đức thứ 25 (1873), Thiếu tá hải quân Gác-nhi-ê (Francis Garnier) đánh thành Hà Nội lần đầu.
(10) Chỉ Nguyễn Tri Phương, vị tướng đã uống thuốc độc chết sau khi để mất thành Hà Nội (lần thứ nhứt).
(11) Chỉ Tổng đốc Hoàng Diệu.
(12) Đoạn nầy nói Đề đốc Lê Trinh không chết trong khi thành mất mà lại chạy trốn, theo phép phải có tội, song vì đút tiền nên được khỏi.
(13) Hoàng Hữu Xứng, tự Bình Chi, làm Tuần phủ Hà Nội bấy giờ. Ban đầu cũng thề còn mất với thành, nhưng nhịn ăn được vài bữa lại thôi và bằng lòng hợp tác với thực dân.
(14) Bản của Huỳnh Lý ghi Nghiên tinh, có nghĩa nghiên cứu tinh thường.
(15) Tịch cốc: nhịn các thứ lúa gạo, ngũ cốc.
(16) Niết công: chỉ Tôn Thất Bá làm Án sát bấy giờ. Buổi sớm mai ngày mồng tám, quân Pháp mới kéo đến, ông Bá xin giấy ra thành để thương thuyết với tướng Pháp xin hoãn binh. Sau khi thành bị hạ, tướng Pháp giao thành lại, ông Bá đứng nhận. Ông ấy lấy chứng cớ mình ra ngoài hội thương mà đổ trách nhiệm đánh nhau cho một mình quan Tổng đốc, còn mình không can dự.
(17) Lưỡng gian: hai vùng trời và đất, ý nói sống ở trên đời.
(18) Chế đài là Tổng đốc.
(19) Phiên đài là quan Bố chính.
(20) Xỉ ban: hạng tuổi tác.
(21) Bình phong là núi Ngự Bình ở Huế.


HÀ THÀNH THẤT THỦ CA

(Trích 138 trong số 262 câu của toàn bài)

...Quan đi cả mà còn thành lũy,
Chạnh lòng người ngẫm nghĩ mà thương!
Kính Thiên[2] ngai ngự thếp vàng,
Tây ngồi đánh chén với đoàn thanh lâu[3].
Các chùa miếu đâu đâu đấy tá,
Can gì Tây cũng phá tan tành?
Chủ kho tượng[4]cũng chẳng linh,
Để Tây đem đốt, ra tình trêu ngươi.
Kể chi hắn hại người đến thế,
Hạ thành rồi chẳng để cho xây;
Có người rằng: "Lũ Tây này,
Khác Tây Quý Dậu[5] mà rầy lăng nhăng".
Dân xiêu lạc hỏi săng hỏi đón:
"Về đánh Tây có bọn nào không?"
Đồn: "Quan Tiết chế Hoàng công[6],
Hắc Kỳ[7] hợp với Sơn Hùng[8] cũng đông.
Đang sắm sửa hỏa công, khí giới,
Tế cờ rồi ngài mới cất quân".
Người ta tấp tểnh nghe dần,
Bữa mai bữa mốt đại thần về đây.
Đỏ như mắt cá chầy mong mỏi,
Tính ngón tay đã ngoại tháng Ba;
Bỗng đâu có sứ kinh ra:
Tỉnh biên Đình Túc giảng hòa với Tây.
Được hai bữa kéo ngay vào tỉnh,
Thấy kho tàng dinh sảnh sạch không;
Bàn nhau sớ tấu cửu trùng,
Thấy sao nói vậy đủ trong tình hình.
Kìa như kẻ học sinh cửa thánh,
Hễ làm trai phải gánh cương thường;
Ngán cho Đốc bộ họ Hoàng[9]
Đan tâm có một can tràng không hai.
Cũng có kẻ van hoài xuất thú,
Lại có người mặt ủ hờn cơm[10];
Nhờ ai cũng dựa tiếng thơm,
Tiếng gì xuân nữa mà sờm sỡ ai?
Được mấy kẻ ai tài phải đạo?
Đều ăn cơm mặc áo trên đời;
Đến khi có việc tày trời,
Trơ trơ chỉ thấy một người tận trung![11]
Trong thế cuộc nào mong như thế,
Nỗi phố phường mới kể mà nghe;
Bằng nay xuân đã sang hè,
Thân này đóng cửa mà nghe sự đời.
Tỉnh Hà Nội những người phố xá,
Chạy loạn Tây vất vả cũng thương;
Xách già ôm trẻ vội vàng,
Về quê ăn tuyệt tư lương sạch rồi.
Ở cũng cực, ra thời cũng cực,
Tưởng bán buôn mà bức mọi bề:
Bằng ai có chợ có quê,
Tiện phương thương mại, tiện nghề điền viên.
Cũng có kẻ quen miền phố xá,
Thói quê mùa bỡ ngỡ xưa nay;
Ra hài vào hán thế này,
Bây giờ lại phải dãi dày tuyết sương.
Xưa chạy loạn, nay đương chạy loạn,
Khúc ngày xưa khác đoạn ngày nay;
Có quan đi giữ dẹp Tây,
Nay quan chẳng thấy, loạn này bao yên?
Rạng nghe đóng trên miền Dày, Kẻ[12],
Mai lại nghe ở Vẽ, ở Vòng[13];
Lại nghe mới bước đến Phùng[14],
Lại nghe Ngài đóng ở vùng Thanh Oai.
Nghe đồn tiếng rằng Ngài phủ Lý[15],
Huyện Nam Xang[16] quân thủy đóng thuyền;
Đồn rằng Ngài ở Tam Tuyên[17]
Hắc kỳ vừa tới, Thanh biền vừa qua.
Thôi thôi hẳn Ngài đà đãi chí,
Hễ mà nghe thánh chỉ mần răng;
Cho nên việc phải dùng dằng,
Hết ngồi mà sợ, hết nằm mà lo!
Quan ta chứa các kho tiền thóc,
Mong làm hòa dở khóc dở van;
Sớ ra giục giã các quan,
Tây thì khẳng khái biết bàn làm sao?
Tòa thất thủ, xiềng trao già tỏa[18],
Phải lai kinh tra đã, không tha;
Loanh quanh ta lại với ta,
Kính Thiên Tây ở thế mà điềm nhiên!
Đồn: Tàu Khách sang miền Tây Bắc,
Làm rọ nhiều hẳn bắt đoàn Tây;
Mấy mươi đinh kéo đến đây,
Những là mong mỏi mà rày thấy đâu!
Hay các chú phá tàu Đông Hải[19],
Còn quay về đóng lại mới sang?
Mau mau cứu lấy Đại Nam,
Gạo đong hầu hết, củ lang không nhiều!
Lúa ngô gạo nếp đều vét sạch,
Vận Bắc Kỳ có bách hay không?
Sự hòa còn nói viễn vong,
Một nhà ba chủ biết trông chủ nào?
Chuyện lúng túng làm sao thế ấy?
Mãi thế này những thấy bét be;
Nực cười kể chuyện lè nhè,
Người cùng tìm cách chở che qua ngày.
Đàn bà phải lấy Tây cũng bức,
Dẫu rậm râu mạnh sức cũng liều;
Người Nam lớn bé bao nhiêu,
Ở hầu làm bếp cũng đều làm ăn.
Cô thống sát, thông năm[20]vô số,
Vợ quan Tây bà cố chan chan;
Võng đào giày thắm nghênh ngang,
Mới hôm nọ đã bà quan tềnh tàng!
Phường nhà bếp nghênh ngang đi phố,
Áo quần Tây lăng lố thông ngôn;
Nay tàu lên Hạc[21] lập đồn,
Làm thêm thương chánh bán buôn cho nhiều.
Rày nghe tiếng Thiêu triều đến Quán[22],
Từ Vân Nam mấy vạn kéo sang,
Bắc Ninh với lại Tuyên Quang,
Quảng Yên, Thái, Lạng vô vàn Thanh quân.
Xin cứu lấy nước Nam dành báo,
Có tờ thư thu gạo cho nhiều;
Sứ dân: "Định giá bao nhiêu,
Thuận mua, vừa bán, Thiên triều trả cho!"
Sơn, Hưng, phải làm kho chứa sẵn,
Lưỡng biên giang[23] cứ thẳng kéo về;
Tỉnh thành cho chí chợ quê,
Chỉ lo chết đói mà mê mẩn người.
Còn dũng tráng trêu ngươi bặng nhặng,
Người làm công, thằng thẳng lưng xơi;
Nghĩ buồn Nam Việt sự đời,
Những ăn hà tiện, của thời cho ai!
Nay Tây cậy có tài thiện thủy,
Đường sơn lâm hẳn bí kế thôi;
Tàu bè ngược ngược, xuôi xuôi,
Lên Hưng, Sơn đoạn lại hồi Trường Tây.
Chú Khách cậy quân này thiện bộ,
Dòng Nhị Hà hắn đố dám qua;
Đi đâu quanh quẩn thế mà?
Hết Lâm, Đoan lại Bảo Hà, sông Ngâu.
Hai bên cứ giữ nhau thế mãi,
Hay sợ hơi, có phải hay không?
Bên e tráo phá thần công,
Bên e cờ úp thung trồng[24] đắm ngay.
Sao mà giữ mãi thế này?
Tây thì Hà Nội, Ngô[25]rày Sơn, Hưng.[26]
~Vô danh~

   Chú thích:
1.Tương truyền, Hà Thành Chính Khí ca, Hà Thành hiểu vọng và bài thơ này đều của Ba Giai (Nguyễn văn Giai), người huyện Vĩnh Thuận (Hà Nội), một nhà thơ châm biếm ở cuối thế kỷ 19 tại Việt Nam.
2.Kính Thiên: là tòa cung điện trung tâm của hoàng cung thời nhà Lê ở Thăng Long, dùng để vua và các đại thần đến tĩnh tâm và bày tỏ lòng kính trời.
3.Đoàn thanh lâu chỉ những gái ở lầu xanh.
4.Kho tượng: tượng thần giữ kho.
5.Quý Dậu (1873): nhắc năm Pháp đánh thành Hà Nội lần thứ nhất, tướng Nguyễn Tri Phương tuẫn tiết sau khi thành mất.
6.Tiết chế Hoàng công, ý nói đến Tiết chế quân vụ Bắc Kỳ Hoàng Tá Viêm.
7.Hắc Kỳ, chỉ quân Cờ đen của Đề đốc Lưu Vĩnh Phúc.
8.Sơn, Hùng: tức Sơn Tây và Hưng Hóa (Hùng tức phủ Đoan Hùng thuộc tỉnh Hưng Hóa, nay là Phú Thọ).
9.Chỉ Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng. Khi quân Pháp thừa ùa vào thành, viên quan này bỏ trốn trong hành cung. Đoạn thơ này tác giả có ý châm biếm.
10.Mặt ủ hờn cơm: ý nói đến Tuần phủ Hoàng Hữu Xứng, khi thành Hà Nội thất thủ, cũng giả vờ buồn rầu nhịn ăn vài bữa.
11.Ám chỉ Tổng Đốc Hoàng Diệu.
12.Dày, Kẻ: tên hai làng thuộc phủ Hoài Đức ở phía Tây Hà Nội.
13.Vẽ, Vòng: tức làng Đông Ngạc và Dịch Vọng. Cả hai đều thuộc Hà Nội.
14.Phùng: Phùng Xá, thuộc huyện Đan Dương, tỉnh Hà Đông (nay là Hà Nội).
15.Phủ Lý: tức phủ Lý Nhân thuộc tỉnh Hà Nam.
16.Huyện Nam Xang: thuộc tỉnh Hà Nam.
17.Tam Tuyên: gồm Tuyên Quang, Hưng Hóa và Sơn Tây.
18.Tòa thất thủ, xiềng trao già tỏa: Để thành Hà Nội thất thủ, các quan có trách nhiệm tự đem xiềng gông trói lại.
19.Tàu Đông Hải: Tên một chiếc tàu của quân Thanh (Trung Quốc).
20.Thống sát, thông năm: tên tục gọi một số người ra cộng tác với quân Pháp.
21.Hạc: Bạch Hạc, thuộc Phú Thọ.
22.Quán: huyện lỵ Trấn An, gần Bảo Hà (thuộc tỉnh Lào Cai).
23.Lưỡng biên giang: dọc hai bên bờ sông.
24.Cờ úp thung trồng: cờ to có móc câu, có thể dùng để đánh đối phương. Đây là khí cụ quen thuộc của quân Cờ Đen do Đề đốc Lưu Vĩnh Phúc chỉ huy. Thung trồng là cọc đóng ở lòng sông. Đây là biện pháp thường dùng của quân Việt, nhằm chống ngăn tàu địch.
25.Ngô: chỉ quân Thanh. Dùng từ này, tác giả có ý nói lực lượng này cũng là "giặc".
26.Chép trong Mấy bài sử ca trong giai đoạn chống xâm lăng do Huỳnh Lý soạn. Nxb Văn hóa (Hà Nội), 1958.


HÀ THÀNH HIỂU VỌNG

Bốn bề hàng phố tiếng xôn xao,
Giở dậy mà xem những thế nào?
Lục sở bày trò trong rạp tối,
Tam tài cờ cắm ngọn thành cao.
Giày Tàu bít gót, Ngô đi bãi,
Váy lĩnh phơi trôn, đĩ rửa hào.
Nhuốm, vện, khoang, vằn…vô số chó,
Ra tuồng đắc ý chạy xôn xao (1).
~Vô danh~

(1) Chép trong Hợp tuyển thơ văn Việt Nam, (1858-1820). Nxb Văn học, 1984, tr. 498
Hà Thành Chính Khí ca, Hà thành thất thủ ca và Hà Thành hiểu vọng là ba bài thơ tiêu biểu trong thời kỳ thực dân Pháp đánh chiếm Bắc Kỳ (Việt Nam) lần thứ hai (1882).

NGUYỄN-DỮ
TK 16, Thanh -Miện, Hải-Dương,
Tác giả Truyền kỳ mạn lục. 


NA-SƠN TIỀU ĐỐI LỤC


Câu chuyện đối đáp của người tiều phu
ở núi Na. Theo bản dịch của Trúc-Khê, là
truyện thứ 12 trong 20 truyện của quyển
Truyền kỳ mạn lục (Sao chép những chuyện
kỳ lạ) của Nguyễn-Dữ.
 
Na chi sơn hữu thạch toàn ngoan,
Thụ thương thương,
Yên mịch mịch,
Thủy sàn sàn.
Triêu hề ngô xuất,
Mộ hề ngô hoàn.
Hữu y hề chế kỹ,
Hữu bội hề nhận lan.
Thát bài thanh hề bình hiểu chướng,
Điền hộ lục hề chẩm tình than.
Nhậm tha triều thị
Nhậm tha xa mã,
Tri trần bất đáo thử giang san.
U thảo Tống triều cung kiếm,
Cổ khâu Tấn đại y quan.
Vương, Tạ phong lưu,
Triệu, Tào sự nghiệp,
Toán vãng cổ lai kim khanh tướng,
Thạch triện đài man.
Tranh như ngã trạo đầu nhất giác,
Hồng nhật tam can.
~Nguyễn-Dữ~

Dịch:
 
Trên Na sơn đá mọc ngổn ngang
Cây xanh xanh,
Khói mờ mịt,
Nước tuôn tràn.
Sáng chừ ta ra đi,
Chiều chừ ta về ngàn.
áo ta mặc chừ sẵn đây cây lá,
Cổ ta đeo chừ nào chuỗi cỏ lan.
Núi phơi xanh chừ bình phong sương sớm,
Ruộng trải biếc chừ gối thác chon von.
Mặc ai xe ngựa,
Mặc ai phố phường,
Nước non riêng chiếm, bụi đời không vương.
Cung kiếm Tống triều, vùi cỏ rậm,
Mũ đai Tấn đại, lấp gò hoang.
Sự nghiệp Triệu, Tào (3)
Phong lưu Vương, Tạ (4)
Ngẫm lại cổ kim bao đời khanh tướng,
Rêu phủ bia tàn.
Sao bằng ta: mặt trời đã cao ba thước,
Giấc điệp hãy mơ màng.
~Trúc-Khê~


 
BÀI CA THÍCH NGỦ

Ngô hà ái? ái duy miên,
ái vị an thư thích tính nhiên.
Thiển mặc trướng thiêm tân phú quý,
ủy đằng sàng kết cựu nhân duyên.
Mai chi hiên, trúc chi viên,
U cư thú vị hữu lâm tuyền.
Thanh nô ủng hậu,
Hồng hữu la tiền.
Mỗi dẫn hắc điềm thắng,
lương tứ khinh biền.
Song yểm nhĩ hồng trần thế thượng,
Tiểu khúc quăng bạch ốc vân biên.
Ký ngạo thảo lư, Nam Dương nhàn nhật nguyệt,
Khiếm thân vân quán, Triệu Tống trách sơn xuyên.
Bắc song ngâm hồn dị xúc,
Tây đường xuân mộng thường viên.
Thư lâu sơ quyển tịch,
Tửu điếm dục tình thiên.
Huyền hạc Hoàng Châu dạ dạ.
Mỹ nhân Tương thủy niên niên.
Hữu thời hướng túy hương đả ngọa,
Thảo phô nhân, hoa phô ác, địa phô chiên.
Bành Trạch dạ thâm, bán liêm tàn nguyệt,
Liêm Khê viện tĩnh, nhất chẩm đề quyên.
Nhậm nhân đạo vi lãn phu sĩ, vi khát
thụy hán, vi ẩn thần tiên.
~Nguyễn-Dữ~
 
Dich:
 
Thích gì? Ta thích ngủ thôi,
Vì chưng ngủ được, trong người sởn sang.
Nhân duyên xe chặt giường màn,
Trúc mai, rừng, suối, muôn vàn cảnh thanh.
Quanh mình bạn đỏ hầu xanh,(5)
Giấc ngon bừng tỉnh, tâm linh nhẹ vèo.
Bưng tai chuyện thế eo xèo,
Khoanh tay ngất ngưởng, nằm khoèo bên mây.
Lều tranh một túp xinh thay,
Nam Dương nọ kẻ tháng ngày thảnh thơi.(6)
Quán Vân (7) uể oải nằm dài,
Non sông coi nhỏ kìa ai Tống triều.
Lầu tây, Song bắc tiêu diêu,(8)
Khi mai quán rượu lúc chiều hiên thơ.
Sông Tương người đẹp (9) trong mơ,
Châu Hoàng bóng hạc vật vờ cao bay.(10)
Có khi ngủ tít làng say,
Đất giường cỏ nệm hoa vây làm màn.
Uyên Minh ngủ dưới trăng tàn,(11)
Liêm Khê gối chợp tiếng ran quyên gào(12).
Chê khen ai bảo thế nào:
Đồ lười biếng, bậc thanh cao, mặc lòng.
~Trúc-Khê~


BÀI CA THÍCH CỜ

Ngô hà ái? ái duy kỳ,
ái vị phong vân biến thái kỳ.
Liệt xứ loại long xà thất thế,
Thắng biên như hùng hổ dương uy.
Xa song trì, mã song phi,
Độ hà nhất tốt kháo trùng vi,
Bắc nam tương giới, hình thế tương y,
Mặc vận phương viên động tĩnh, diệu toán vô di.
Xuân tịch tịch xạ khao tàn mộng,
Thủ dao dao bãi toán hương nê.
Độc lạc viên trung, tân bằng sơ định hậu,
Hoàng châu lâu hiểu, mính đính bán tinh thì.
Trú vĩnh thiên lưu khách cửu,
Am cao tử lạc thanh trì.
Viện giao dung thiếp tảo,
Liêm hứa tiểu đồng khuy.
Doanh thâu đổ giang sơn bán cục,
Công danh tiêu đắc thất nhàn ky.
Hồn bất giác nhất thiên hướng tịch,
Nguyệt tà song, yên tà triện, trúc tà chi.
Lãng uyển thần tiên, nhàn trung độ nhật,
Trường An công tử túy lúy vong quy.
Tương đối xứ kiêm tá cầm,
kiêm tá họa, kiêm tá bích đề thi.
Nguyễn-Dữ~
 
Dịch:

Thích gì? Ta thích cờ thôi,
Gió mây biến hóa ai ôi lạ lùng.
Cơn thua, rồng rắn khi cùng,
Mà xem lúc thắng hổ hùng dương oai.
Ngựa xe rong ruổi đường dài,
Sang sông một tốt hãm ngoài trùng vi.
Bắc nam hình thế riêng chia,
Tới lui động tĩnh tính suy đủ đường.
Xuân êm khua tỉnh giấc vàng,
Con cờ đập mạnh hương đàn thoảng bay.
Vườn riêng xum họp bạn bày(13),
Châu Hoàng, lầu Trúc rượu say nửa vời.(14)
Ngày dài lưu khách ngồi chơi,
Am cao điểm tiếng quân rơi trước bàn.
Tiểu đồng ngấp ngó bên lan,
Cô hầu quanh viện quét tàn lá rơi.
Giang san vật lộn tay đôi,
Công danh quên bẵng, chuyện đời hơn thua.
Ngày vui thời khắc êm đưa,
Trăng tà hương lạnh trúc ngơ ngẩn cành.
Thần tiên nhàn nhã vườn quỳnh,
Trường An công tử thích tình vui say.
Trong khi vui nước cờ hay,
Thêm đàn, thêm rượu, thêm đầy vách thơ.
~Trúc-Khê~

LƯU-ĐÌNH-CHẤT    
        1556-1627

Quê Đông-Khê, Quỳ-Chử, Hoằng-Hóa, Thanh-Hóa,
đậu Nhị Giáp Tiến Sĩ, làm quan, đựợc cử Chánh sứ
sang nhà Minh, tiếp xúc với các nhà Nho Tầu và Cao-
Ly, về nước được thăng Tả thị lang Bộ Lại, Đô-Ngự-
Sử, Thượng Thư Bộ Hộ.


 
LỮ TRUNG THUẬT HOÀI
 
旅 中 述 懷
 
中 興 喜 際 日 當天
詩 詠 黃 華 屬 壯年
忠 愛 寸 丹 常 夢寐
詢 諏 一 念 每 勤拳
觀 光 已 喜 詩 懷壯
專 對 重 思 國 命全
若 問 客 裝 何 所有
清 風 明 月 興 無 邊
 
Lữ trung thuật hoài
 
Trung hưng hỉ tế nhật đương thiên
Thi vịnh hoàng hoa thuộc tráng niên
Trung ái thốn đan thường mộng mị
Tuân tưu nhất niệm mỗi cần quyền
Quan quang dĩ hỉ thi hoài tráng
Chuyên đối trùng tư quốc mệnh tuyền
Nhược vấn khách trang hà sở hữu.
~Lưu-Đình-Chất~
 
Bản dịch:
 
Nỗi lòng chuyến đi xa
 
Trung hưng mừng buổi mặt trời lên,
Thơ vịnh hoàng hoa tuổi tráng niên.
Trung ái tấc son thường mộng tưởng,
Kế mưu một dạ vẫn chăm chuyên.
Quan quang mừng được hồn thơ khoẻ,
Chuyên đối xem ra mệnh nước tuyền.
Nếu hỏi hành trang gì khách có,
Trăng trong gió mát hứng vô biên.
~Lưu-Đình-Chất~

 
Ông giao tiếp với các nhà Nho Trung Hoa
như Gia Cát Tú, Lỗ Vương Tông Nhượng,
Vương Dụng Phỉ..
.  
 
HOẠ ĐÔNG LỖ VƯƠNG TÔNG
NHƯỢNG KIẾN KÝ THI VẬN
 
和 東 魯 王 宗 讓 見 寄 詩 運
 
切 偲 何 行 得 逢 君
膠 膝 相 投 意 愈 親
餞席 憑 君 敲 白 雪
回 程 快 我 步 青 雲
有 懷 極 覺 交 情 切
靡 盬 剛 嫌 王 事 勤
此 後 日 南 相 記 憶
信 書 好 記 一 封 聞 
 
Hoạ Đông Lỗ Vương Tông Nhượng
kiến ký thi vận
 
Thiết tư hà hạnh đắc phùng quân
Giao tất tương đầu ý dũ thân
Tiễn tịch bằng quân xao bạch tuyết
Hồi trình khoái ngã bộ thanh vân
Hữu hoài cực giác giao tình thiết
Mị cổ cương hiềm vương sự cần
Thử hậu Nhật Nam tương ký ức
Tín thư hảo ký nhất phong văn.
~Lưu-Đình-Chất~

Tạm dịch:
 
Hoạ vần bài thơ của Đông Lỗ Vương
Tông Nhượng gửi cho
 
Nghĩ thật may sao gặp được ngài,
Keo sơn hoà hợp đượm thân tình.
Ngài bày tiệc tiễn xua tan tuyết,
Tôi rảo đường về mây biếc xanh.
Có nhớ mới hay tình thắm thiết,
Nhưng hiềm công việc chẳng dứt đành.
Nhật Nam mai nữa rồi mong nhớ,
Xin gửi phong thư nói ngọn ngành.
 
Ngoài ra, ông còn mở rộng mới giao hảo với
sứ thần Cao Ly là Lý Đẩu Phong tại Yên
Kinh. Hai ông đã tặng thơ cho nhau.

 
GIẢN TRIỀU TIÊN QUỐC SỨ
LÝ ĐẦU PHONG
 
簡 朝 鮮 國 使 李 斗 峰

東 方 禮 義 久 聞 名
瑞 彩 欣 今 覩 使 星
風 物 山 川 鍾 地 秀
詞 章 奎 斗 燦 天 經
車 書 一 統 歸 王 會
日 月 重 宵 覲 帝 庭
邂 逅 雲 萍 君 莫 怪
人 逢 知 己 眼 常 青
 
Giản Triều Tiên quốc sứ Lý Đẩu Phong
 
Đông phương lễ nghĩa cửu văn danh,
Thuỵ thái hân kim đổ sứ tinh.
Phong vật sơn xuyên chung địa tú,
Từ chương khuê đẩu xán thiên kinh.
Xa thư nhất thống quy vương hội,
Nhật nguyệt trùng tiêu cận đế đình.
Giải cấu vân bình quân mạc quái,
Nhân phùng tri kỷ nhãn thường thanh.
~Lưu-Đình-Chất~

Bản dịch:
 
Gửi quốc sứ Triều Tiên Lý Đẩu Phong

Phương Đông lễ nghĩa vốn nghe danh,
Nay gặp sứ đây vẻ tốt lành.
Văn vật núi sông chung đất đẹp,
Từ chương khuê đẩu rực thiên kinh.
Xa thư một mối về vương  hội,
Nhật nguyệt chín tầng chầu đế đình.
Vận hội bèo mây anh chớ lạ,
Gặp người tri kỷ mắt thường xanh.
 

               


CỐNG QUỲNH
1677-1748

Quê làng Bột-Thượng, xã Hoằng-Lộc,
huyện Hoằng-Hóa, tỉnh Thanh-hóa.
Ông đậu Giải-Nguyên, nhưng thi Hội
nhiều lẩn bị hỏng. Là danh sĩ thời Lê,
đỗ Hương Cống, nên còngọi là Cống-
Quỳnh. Ông nổi tiếng về trào phúng.

NÓI PHÉT

Ta con ông Cống, cháu ông Nghè,
Nói phét trên trời dưới đất nghe.
Sức khỏe Hạng-Vương cho một đấm,
Cờ cao Đế-Thích chấp hai xe.
Nhảy ngay xuống biển lôi tầu lại,
Chạy thẳng lên non cưỡi cọp về.
Thong thả vào cung chơi với chúa,
Ba ngàn cung nữ thỏa lòng mê.
~Cống-Quỳnh~



NGÔ-TRÂN
1679-1760

Quê Tả-Thanh-Oai, Thanh-Oai, Hà-Đông,
đậu Cử Nhân, nổi tiếng uyên bác, sống thanh
bần, có khí tiết, 80 tuổi còn dạy học, đào tạo
được nhiều nhân tài, có bài tự thuật trước khi
mất:

八旬掐似始生兒,
一片丹心赤子 時.
健順五常巡我 性,
任它言智与言 痴.

Bát tuần cáp tự thủy sinh nhi,
Nhất phiến đan tâm xích tử thì.
Kiện thuận ngũ thường tuần ngã tính,
Nhiệm tha ngôn trí dữ ngôn si.
~Ngô-Trân~

Bản dịch:

Tám mươi lại hóa nhi đồng,
Lòng son như trẻ lọt lòng mới sinh.
Cương thường vẹn giữ tính mình,
Rằng khôn rằng dại mặc tình khen chê.




NGUYÊN-BÁ-LÂN
      1701-1785

Quê Cổ-Độ, Tiên-Phong, Sơn-Tây (Ba-Vì,
Hà-Tây), đậu Tiến-Sĩ, làm quan đến Thượng
Thư, nổi tiếng về văn chương.


PHÚ NGÃ BA HẠC

Vui thay! Ngã ba Hạc;
Vui thay! Ngã ba Hạc.
Dưới họp một dòng;
Trên chia ba ngác.
Ngóc ngách khôn đo rộng hẹp, dòng biếc lẫn dòng đào;
Lênh lang dễ biết sâu nông, nước đen pha nước bạc.
Nhớ xưa:
Vũ trụ mơ màng;
Càn khôn xếch xác.
Vua Bàn Cổ khai lò tạo hoá, hồng mông đà phơi phới hơi xuân;
Họ Hữu Ngu khơi mạch sơn hà, cương giới vẫn rành rành dấu tạc.
Vậy có:
Nắm đất Đoài phương;
Cạnh giời Nam quốc.
Ba góc bờ chia vành vạnh, huyệt kim qui hẻm đá rộng hông hênh;
Hai bên cỏ mọc lâm dâm, hang anh vũ giữa dòng sâu huếch hoác.
Mọi thú mọi vui;
Một chiều một khác.
Lơ thơ đầu ông Lã thả cần;
Trần trụi mặc Chử Đồng ngâm nước.
Bè khách thương bạ bến, cắm neo quỳ gối lắc cày xuôi;
Thuyền ngư phủ thuận dòng, giương nách khom lưng chèo tếch ngược.
Dùi điểm thùng thùng trống gọi, cửa tuần ty rộn rã khách chen vai;
Chày đâm văng vẳng chuông đưa, nền Phật tự lao xao người rén bước.
Khác gì:
Những chốn Tiêu Tương;
Đồ Tranh thuỷ mặc.
Trên lọ phải vén quần vua Tống, ra sức anh uy;
Dưới cũng vỗ bụng giời Nghiêu, dắng ca canh tạc.
Ta nay:
Qua miền Tam Đái, dứt dải sông lô;
Thấy ngã ba Hạc vui thay, làm chơi một đạc.
Ai hữu tình ngắm cảnh mà coi, kể làm cực nhân sinh chi khoái lạc.
~Nguyễn-Bá-Lân~

<bài viết được chỉnh sửa lúc 24.12.2012 19:42:48 bởi Anh Nguyên >