.
CHUONG I
TRAI TIM, LY TRI VA LUẤN THƯƠNG
Hễ thấy không còn bao lăm hơi nữa, mình sẽ viết một cái gì như tiểu thuyết đọc vui, tặng mẹ.
Thì nay
Viết cho mẹ và cho Quốc hội đây.
Định cho nó là tập sách của trái tim, của lý trí và của luân thường.
Bạn đọc nhứt định sẽ thấy ẩn ngữ gì đó đối với cuộc sống.
Thôi, ta đọc thử văn hào Pháp Anatole France, viết nhớ lại mình, coi.
Tôi sẽ nói cho bạn nghe những gì mà mỗi năm cái cảnh trời thu mây bay, những buổi bắt đầu ăn tối dưới đèn và những chiếc lá úa vàng, trong chùm cây run rẩy, nhắc tôi nhớ lại. Tôi sẽ kể cho bạn nghe cái tôi thấy lúc băng qua vườn Luxembourg vào những ngày đầu tháng Mười, khu vườn có vẻ đìu hiu mà đẹp đẽ hơn bao giờ hết, bởi đó là thời tiết cây rụng lá, lá vàng từng chiếc, từng chiếc rơi xuống đôi vai trắng nõn của những pho tượng đá. Cái mà tôi nhìn thấy lại, lúc bấy giờ, đi trong vườn là một chú bé, tay thọc túi quần, cái cặp sách trên lưng, nhảy nhót tung tăng trên đường tới trường, như một con chim se sẻ. Mà chỉ đầu não tôi thấy cậu, vì cậu ta là một hình ảnh, cái hình ảnh của tôi hồi hai mươi lăm năm về trước.
Thiệt tình, tôi thiết tha với chú bé ấy lắm. Vào thuở của chú còn bay nhảy, thì tôi không có gì bận bịu với chú. Nhưng giờ đây chú không còn nữa thì tôi thương chú biết chừng nào. Tôi coi lại chú hơn tất cả những cái tôi khác của tôi, khi cái tôi đó không còn. Chú khờ nhưng không xấu bụng. Tôi phải nói thiệt rằng chú không hề để lại một kỷniệm nào xấu cho tôi. Đó là một bé ngây thơ vô tội mà tôi đã mất. Tự nhiên tôi tiếc, tự nhiên tôi thấy lại chú trong tâm tư và đầu não của tôi đang sung sướng mà khơi lại tình nhớ chú.
Ngày xưa đi học. Thầy kêu trả bài. Bài ngày tựu trường (La rentrée des classes), giọng tôi tốt, tôi đọc lời văn trong trẻo véo von.
C'est l'ombre du moi que j'étais il y a vingt cinq ans
(Đó là cái hình ảnh của tôi hồi hai mươi lăm năm về trước).
Chính thầy tôi ngồi nghe cũng nhắm nhỏ mắt lại để nhớ cái hình ảnh hồi còn nhỏ của mình.
Viết về mẹ
Với người có tuổi, nhớ tới Mẹ là nhớ ơn.
Trong cuộc sống, nếu là cuộc sống hạnh phúc và nghiêm chỉnh - thì phải, chúng ta đoàn tụ với bốn người.
Một là người yêu. Người Tây họ nói: đó là phân nửa của tôi. Vợ - chồng.
Hai là bạn thân. Lưu Bình, Dương Lễ.
Ba là cuốn sách. Y đang má dựa vai kề với nhiều bạn nữa trên kệ, kia kìa.
Người thứ tư! Mẹ. Đây là người thân nhất, hơn cả nhơn tình, hơn cả bạn thân và các cuốn sách.
Vì trong người mẹ có cả ba bạn kia.
Khắp thế giới, người nước nào cũng kêu mẹ, bằng má má, và đặt ra nhiều câu ca tụng mẹ.
Ta có câu: Nghĩa mẹ như nước trong nguồn chảy ra.
Người Albanie nói: Ngay ông Trời cũng có Mẹ kia mà!
Người ấn Độ nói: Không ai nói nổi trọn ơn nghĩa của trời và của mẹ.
Người Mỹ có câu: Trái tim của mẹ là trường học của con.
Người Yisdish nói: Vì Trời không thể có mặt khắp nơi nên mới tạo ra người mẹ.
Napoléoner nói: Tương lai của đứa con là công trình của người mẹ.
Ernest Renan nói: Mẹ tôi là một tấm kiếng trong đó tôi nhìn thấy lại quá khứ.
Trung Hoa có phương ngôn:
Đứa con có lìa bỏ gia đình, đi đến đâu nó cũng đem bàn tay của Mẹ nó theo.
Nói Trung Hoa mà nhớ Lỗ Tấn. Ông nhà văn lớn này khi đọc sách thấy Khổng Tử nói: Phụ nhơn nan hóa Ông cười hả hả mà hỏi bổng rằng: Không biết, khi nói người đàn bà là khó dạy, lão Khổng có kể Mẹ ông vào đó hay không!.
Ông Florian nhà viết ngụ ngôn Pháp, mẹ mất hồi mình còn bé. Một hôm, đi đường gặp một em bé đứng khóc, Florian vỗ má nó và nói:
Nín đi em. Em bị mẹ đánh hả? Em sướng hơn qua, vì em hãy còn có mẹ để mà đánh em.
Những thằng bạn thứ ba nó cấp cho tôi những cổ văn học ấy. Và chúng biểu tôi đọc nhà phê bình Sainte Beuve. Tôi đã đọc và hết sức vui:
Sung sướng thay ai ngay từ buổi thiếu thời đã tìm thấy trong bè bạn, trong người thân cái lương tâm thứ hai, mà có khi còn là cái lương tâm thứ nhất, một người làm chứng thường xuyên, nó khuyến khích, nó làm cho bạo dạn, nó giúp đỡ và sau đó, bất kỳ ởđâu có mặt hay vắng mặt, ta cũng một lòng kính trọng! Đó là người Mẹ.
Vậy cho nên khi tôi đọc Pline le Jeune, ông Pline Trẻ (nhà văn rô man này sanh sau Jésus ba chục năm) tôi thấy ông thảng thốt
Tôi đã mất người chứng giám đời tôi
Tôi lo sợ, từ rầy tôi có thể sống bê tha.
Nhờ ông ấy nói, thường giữ gìn lòng, tôi không để khi Mẹ không còn, mình đâm ra sống bê tha.
Mẹ là lương tâm của con người. Con người sống ởđời thường sợ lương tâm trách móc. Biết vậy nên có nhiều nhà văn đã viết để cho người Mẹ làm lương tâm can thiệp vào, kiềm chế không để con có hành vi tội ác.
Trong tiểu thuyết Những con đường đói khát G. Amado viết một câu chuyện thương tâm. Người lâm nạn lấy câu thần chú mày có mẹ không mà thoát khỏi tay một tên hung ác.
G. Amado viết:
Một số nông dân bị địa chủ lãnh chúa cướp hết ruộng đất, bị hành hạ, bị ức hiếp, nghèo đói phải kéo nhau vào rừng, lập cuộc sống thành bầy thường xuyên tới những thị trấn, cướp lương thực, vàng bạc, hãm hiếp, giết người.
Như hôm nay.
Chúng ùa vào một phố phường, lùa tất cả
đàn bà con gái - những ai không kịp chạy trốn chúng nó - vào một rạp chiếu bóng, làm một cuộc nhảy múa lõa lồ. Mỗi tên cướp, kẹp một phụ nữ...
Lucas là tên đầu đảng, có trò hết sức ác độc để đã nư mối oan cừu đối với xã hội người giàu bức hại kẻ nghèo. Nó ra lịnh lâu la tìm cho nó một phòng riêng. Nó cho đốt một bếp lửa đỏ.
Trên than hồng, nó nung một con dấu, thứ con dấu bằng sắt mà người chủ bầy bò đốt đỏ lên rồi in lên mông bò để làm dấu riêng bò đó là bò của nó.
Trong phòng ấy, nó bắt người này đến người khác, những người đàn bà tội nghiệp vào.
Bọn lâu la thì ở bên ngoài hành lạc thả cửa.
Khi nghe có mùi thịt nướng bay ra, chúng reo lên: A!
Đầu đảng ta đã đóng dấu ả rồi.
Tên phó đảng tên là De Thiên Lôi cũng có buồng riêng. Nó không làm ác đến như đầu đảng.
Nó quét mắt qua đám đông. Đôi mắt háo hức của nó đang lựa mồi. Chị kia thấy cái nhìn ấy châm bẩm chị. Chị hốt hoảng chạy loanh quanh. De Thiên Lôi rượt theo ôm chị, đem vào buồng, thả chị ra để nhìn. Trước mắt nó, người thiếu phụ đứng không động đậy, vẻ mặt nghiêm nghị và thân hình phơi bày đầy đủ.
Chị bị lùa đi đây, thì đứa con trai chị chạy trốn đâu đó. Bây giờ, cái người mẹ sắp bị làm ô nhục, nên mẹ thốt nhiên nhớ tới con. Người mẹ liền có ý nghĩ sáng suốt, như ánh chớp loáng qua.
Chị nhìn thẳng vào tên cướp ngắm chị đã thèm đang sắp sửa hành hạ chị. Chị hét vào mặt đỏ rượu của nó:
Đồ khốn, mày không có mẹ hay sao hử?
Câu hỏi bất ngờ đến nỗi De Thiên Lôi không thể hiểu ngay được. Đôi lúc gã cũng nhớ đến bà cụ Giu cun đi na, nhưng vào lúc đó, ấy là điều gã không muốn nghĩ đến tí nào.
Hẵng để thây kệ bà lão đấy.
Nếu anh có một người mẹ, anh hãy nghĩ đến bà và hãy nhớ rằng tôi cũng thế, tôi cũng có một đứa con. Anh hãy để phước, để đức cho mẹ anh mà buông tha cho tôi về.
Trước mắt gã là cái món gã thèm...
De Thiên Lôi thấy lại bà cụ Giu cun đi na đang đi đi, lại lại và la mắng trìu mến các con.
Người thiếu phụ nói tiếp:
Vì âm đức của mẹ anh, tôi xin anh điều đó.
Mẹ anh sẽ nguyền rủa anh nếu anh không tha tôi ra khỏi nơi này. Tôi sẽ không tìm cách thoát thân nữa. Chính anh, anh phải biết xử sự thế nào. Đó là vì âm đức của mẹ anh đó.
De Thiên Lôi đưa tay dụi mắt, gã không thể xua đuổi được cái hình ảnh của bà cụ Giu cun đi na.
Thôi được rồi, nhưng mày cút đi nhanh lên, trước khi tao thay đổi ý kiến.
Người thiếu phụ hốt đại món vải gì đó, che bớt thân hình... và chạy ra đường.
De Thiên Lôi đứng không cục cựa, trong mắt hãy còn hình ảnh mẹ, bà Giu cun đi na.
Tôi cũng biết lo như Pline. Nên tôi nhớ mẹ lắm.
Bâng khuâng nhớ mẹ
Năm 1976 tôi từ Hà Nội về Sài Gòn.
Má tôi đợi tôi không được. Đã đi!
Các anh em ởLong Hiệp, Gò Đen<Thuộc huyện Bình Chánh, tỉnh Long An cũ (NXB)., có nhắn tôi về nghe dùm họ viết lịch sử cách mạng, đoạn Nam Kỳ Khởi Nghĩa ởLong Hưng Hạ (Bến Lức, Gò Đen, Phước Tỉnh, Thanh Hà, An Thạnh, Ba Cụm, Mỹ Yên).
Anh Chín Giông đọc sơ thảo. Cuộc họp có trên 30 người:
Cuộc phá khám lớn Sài Gòn không làm được vì âm mưu bị lộ.
Một tốp nghĩa quân đã tìm cách len lỏi đi bộ mà về. Chúng tôi bốn đứa phụ trách võ khí cũng đành chèo ghe xà beng, búa lớn, xà no mà ngược nước.
Về tới Chợ Đệm trời đã sáng trợt. Ban ngày ban mặt không thể chèo ghe qua Ba Cụm được. Chúng tôi đến Vàm Cai Tâm nhận chìm ghe bỏ ghe và vũ khí.
Chúng tôi lên nhà của anh Bảy Trấn vừa lúc má anh, bà Võ Thị Đức vừa nấu chín nồi cơm ăn sáng.
Sao kêu tên Bác Tám ra như vậy?
Công của ai đối với cách mạng thì phải nói ngay tên của người ấy. Bà Võ Thị Đức sẵn có nồi cơm năm, liền đập mấy cái hột vịt rồi chiên, dọn ra biểu:
¡n đi tụi bây, để giỏi cẳng mà về.
Tôi ngồi nghe, rưng rưng nước mắt
Có những cái cười trách móc
Có những cái khóc nhớ ơn
Hôm nay mùng hai Tết.
Con gái Nguyễn Hộ giỗ mẹ liệt sĩ, có mời. Những người khách ăn giỗ đã làm luôn lễ truy điệu Phùng Quán, mới mất hôm kia (22-1-95).
Năm 1994 Phùng Quán (và nhiều anh nữa như Hữu Loan, Bùi Minh Quốc, Hà Sĩ Phu có vô Sài Gòn và gặp mặt người kháng chiến cũ) đến thăm Câu lạc bộ, đã đọc bài thơ.
Lời mẹ dặn
và lưu niệm chữ ký tên.
Anh em câu lạc bộ, bốn mươi người làm lễ tưởng nhớ, một người của Nhơn Văn - Giai phẩm xin anh hãy ngậm hờn xem cuộc đấu tranh cho nhân quyền và tự do dân chủ đang được tiếp tục không lơi.
Thơ:
LƠI ME D¡N
Tôi mồ côi cha năm hai tuổi
Mẹ tôi thương con không lấy chồng
Trồng dâu nuôi tằm dệt vải
Nuôi tôi đến ngày lớn khôn
Hai mươi năm qua tôi vẫn nhớ
Ngày ấy tôi mới lên năm
Có lần tôi nói dối mẹ
Hôm sau tưởng phải ăn đòn
Nhưng không. Mẹ tôi chỉ buồn
Ôm tôi hôn lên mái tóc
Con ơi!
Trước khi nhắm mắt
Cha con dặn con, suốt đời
phải làm người chân thật
Mẹ ơi, chân thật là gì?
Mẹ tôi hôn lên đôi mắt.
Con ơi một người chân thật
Thấy vui muốn cười cứ cười
Thấy buồn muốn khóc là khóc
Yêu ai cứ bảo là yêu
Ghét ai cứ bảo là ghét
Dầu ai ngon ngọt nuông chiều
Cũng không nói yêu thành ghét
Dầu ai cầm dao dọa giết
Cũng không nói ghét thành yêu
Từ đấy người lớn hỏi tôi
Bé ơi, bé yêu ai nhất?
Nhớ lời mẹ, tôi trả lời
Bé yêu những người chân thật
Người lớn nhìn tôi không tin
Cho tôi là con vẹt nhỏ
Nhưng không! Những lời dặn đó
In vào trí óc của tôi
Như trong giấy trắng tuyệt vời
In lên vết son đỏ chói.
Năm nay tôi hai mươi lăm tuổi
Đứa bé mồ côi thành nhà văn
Nhưng lời mẹ dặn thuởlên năm
Vẫn nguyên vẹn màu son chói đỏ
Người làm xiếc đi dây rất khó
Nhưng chưa khó bằng nhà văn
Đi trọn đời trên con đường chân thật
Yêu ai cứ bảo là yêu
Ghét ai cứ bảo là ghét
Dù ai ngon ngọt nuông chiều
Cũng không nói yêu thành ghét
Dù ai cầm dao dọa giết
Cũng không nói ghét thành yêu
Tôi muốn làm nhà văn chân thật
Chân thật trọn đời
Đường mật công danh không làm ngọt
được lưỡi tôi
Sét nổ trên đầu không xô tôi ngã
Bút giấy tôi ai cướp giật đi
Tôi sẽ dùng dao viết văn lên đá.
1957
Phùng Quán
94
Lời mẹ dạy
Trong Tuổi trẻ của Lénine
Những bậc thang bắt đầu kêu cót két. Đó là bà mẹ lên thăm các con trước khi ngủ. Volodia vội vàng nhắm nghiền mắt lại giả vờ ngủ.
Bà mẹ tới gần sửa lại chiếc khăn trễ xuống và cúi xuống nhìn vào mặt Volodia.
Thằng láu cá của mẹ, mẹ xem nào. Bà ngồi xuống thành giường khẽ vuốt mái tóc rối bù của Volodia Này không nên buồn bực, con hãy kể xem con đang băn khoăn điều gì.
Mẹ ơi, con đang nghĩ xem con có hèn nhát hay không.
Nhưng con định làm gì thế? Bà tò mò hỏi.
Chính con cũng chưa biết cơ mà. Đôi khi con hiểu rằng không nên sợ gì hết, nhưng cũng có khi bỗng thấy rất sợ... Con không tài nào hiểu rõ tại sao lại như thế, cần phải làm gì để trởthành một người can đảm thật sự?
Bà mẹ bất giác mỉm cười:
Ai cũng có thể trởthành can đảm.
Volodia nhổm dậy:
Ai cũng có thể trởthành can đảm à?
Sao lại thế được?
Cái đó chắc là rất khó chớ?
Không con ạ, chỉ cần bao giờ cũng đứng về phía chân lý. Nếu như con biết rằng con phải; con phải, con sẽ không sợ cái gì trên đời cả. Sự thật và lòng can đảm bao giờ cũng đi liền với nhau. Con biết đấy, chân lý thì dù có đưa vào lửa cũng không cháy và có nhận xuống nước cũng không chìm, nó không sợ gì hết.
Với thái độ ân cần âu yếm của người mẹ, bà lấy tay vuốt má con.
Con trai yêu của mẹ, con nên biết, dối trá làm con người hèn nhát và đạo đức giả.
Volodia nằm im lặng một lúc suy nghĩ về những câu nói với mẹ. Cậu áp má vào bàn tay của mẹ và hãnh diện nói:
Mẹ thông minh thật... Bây giờ con phải tự xét xem nên suy nghĩ về câu nói đó như thế nào.
Ơn nặng núi Khâu
ông Trương Minh Ký (1855-1900) có hai câu thơ
Nhọc nhằn ơn nặng núi Khâu
Muốn đền tấc cỏ lòng âu chẳng tròn.
Ta đọc đoạn văn sau đây của Anatole France:
Tôi sung sướng. Tôi rất lấy làm sung sướng. Tôi mường
tượng cha tôi nè, mẹ tôi nè và chị ởlà
những người khổng lồ rất hiền lành. Họ đã
chứng kiến những ngày đầu trời đất đứng im, vĩnh viễn và không giống với ai hết. Tôi chắc rằng họ lo cho tôi khỏi bị cái gì không may, và tôi cảm thấy yên lòng mà ởgần với họ.
Niềm tin của tôi đối với mẹ tôi là một cái gì vô bờ bến. Khi tôi nhớ lại cái niềm tin thần thánh và đáng tôn kính đó tôi muốn gởi mấy cái hôn cho cái anh chàng bé em là tôi thuởxưa kia.
Những ai hiểu rằng trong đời rất khó mà giữ như một bát nước đầy một mối tình cảm, họ sẽ thông cảm nỗi quyến luyến của tôi đối với những kỷniệm như vậy.
(Sách Của Bạn Tôi A. France)
Nỗi quyến luyến đó là bao nỗi nhớ
ơn.
Coi như em Rémi đây.
Tôi là đứa trẻ người ta nhặt được
Tuy vậy, cho đến năm lên tám, tôi vẫn tưởng tôi có mẹ như mọi đứa trẻ khác, vì mỗi khi tôi khóc thì luôn luôn có một người đàn bà dịu dàng ôm tôi vào lòng âu yếm ru tôi, khiến cho nước mắt tôi ngừng chảy.
Mỗi khi tôi lên giường ngủ, cũng có một người đàn bà đến hôn tôi. Và khi gió rét tháng chạp trút những bông tuyết vào cửa kính trắng xóa, bà ấy vừa ấp ủ chân tôi trong đôi bàn tay trìu mến của bà, vừa hát cho tôi nghe một bài hát mà giờ đây tôi còn nhớ điệu và lõm bõm vài lời ca hát.
Khi tôi chăn con bò sữa ởven đường đầy cỏ hoặc ởnhững đám cây hoang lá dại, mà gặp một trận mưa giông bất ngờ đổ xuống thì bà chạy đến đón tôi, bắt tôi núp trong chiếc váy len của bà, và túm váy lên che đầu, che vai cho tôi cẩn thận.
Một lần tôi có chuyện gây gổ với bạn bè thì bà dỗ tôi, bảo tôi kể cho bà nghe những nỗi bực bội chất chứa trong lòng tôi và hầu như lúc nào bà cũng tìm được những lời thích hợp để an ủi tôi, hoặc tỏ ra đồng tình với tôi.
Qua những việc ấy, và bao nhiêu việc khác nữa từ giọng nói cách nhìn, cái vuốt ve cho đến những lời trách mắng ôn tồn, tôi yên trí bà là mẹ tôi.
Không gia đình Hector Malot
Nguyện ước ba sinh
Trong câu của Trương Minh KýTrương Minh Ký 1855-1900 còn có tên là Trương Minh Ngôn, hiệu là Mai Nham, tự là Thế Tải, quê làng Tân Thới, huyện Bình Dương, tỉnh Gia Định nay thuộc quận 5 TP. Hồ Chí Minh. Ông là người theo học tại trường Lycée d'Algers (Bắc Phi) vào những năm 1870. Tốt nghiệp về nước ông dạy học tại trường Chasseloup - Laubat, trường Sĩ Hoạn, trường Thông Ngôn tại Sài Gòn. Có lúc ông là cộng tác viên thường trực của Trương Vĩnh Ký (1837-1898) cho tờ Gia Định báo. Sau đó, ông làm chủ bút báo này. Ông là tác giả nhiều tác phẩm vừa chữ Pháp chữ Việt chuyên về giáo dục (NXB). vừa nói đó, ta thấy nhớ ơn hai chữ ấy thổn thức cái nguyện ước đền ơn.
Tôi đang mân mang.
Còn nhỏ, ởtrong nhà phải hiếu thảo,
sách Đồng ấu đã dạy.
Chớ chơi ác rách áo quần
Phải ân cần lo học tập
Lớn lên biết nghe thì lại được nghe:
Mình vóc tóc da, thọ của mẹ cha, chớ làm
bị thương.
Nhà văn Anh nổi tiếng, ông Charles Dickens cũng khuyên:
Cuộc sống được trao cho ta với điều kiện nghiêm ngặt là chúng ta phải biết dũng cảm bảo vệ nó cho đến hơi thởcuối cùng.
Tuổi tôi đã già bắt chước ông lão Léon Tolstoi làm người có ích, đó để đền tấc cỏ.
Và tôi nói đây với người bạn già hưu trí cũng là để giới thiệu phép biết sống già. Savoir vieillir là nói theo Tây.
Biết sống già là để đền ơn.
Chớ ai như Voltaire.
Coi ổng nói:
Tôi ưa cười nhạo chơi, chớ nhứt định không xía vào bất cứ chuyện gì. Kể ra tôi nhạo báng có hơi nhiều đó thật.
Nhạo báng cũng giúp cho con người của nó được thêm sức trong lúc sống già.
Cho nên hoàng đế Fréderic de Grand của nước Đức, rất biết Voltaire ngự sử của mình, đã phán:
Có thể ví Voltaire như một cây cổ thụ, tàn lá xum xuê, rợp mát nhưng có trái độc. Ngồi dưới bóng nó mà hóng mát thì sướng lắm, còn ăn quả của nó, thì coi chừng trúng độc.
Trái lành cho tuổi già là những trái này:
Baron de Montesquieu
(1639-1735)
Ông có nói, ông bằng lòng sự sống của ông nên không ngớt dồi mài:
Lý do thứ nhứt là sự tự bằng lòng về tánh ưu việt của mình, là coi việc làm của mình sẽ làm cho con người đã thông minh càng được thông minh.
Cũng có duyên do khác nữa là hạnh phúc mà chính ta tìm thấy trong tình yêu học hành. ở tôi dường như đó là một say mê suốt đời. Nó gắn bó với ta, trong khi mà nhiều đam mê khác lần lượt rời bỏ ta.
Phải lấy sự say mê học hành mà tạo ra hạnh phúc bền vững, bám theo ta qua mọi thử thách của từng độ tuổi.
Vả lại kiếp sống là ngắn ngủi, ngoài hạnh phúc đó thì còn có hạnh phúc nào, còn có đại hạnh phúc nào mà có sức sống dai.
Phải là một ý định tốt đẹp đây không? là làm việc để để lại, sau chúng ta những người sung sướng hơn chúng ta?
Tôi luôn luôn cảm nhận một niềm vui âm thầm khi mà tôi đã làm một cái gì đó cho lợi ích chung.
Jean Jacques Rousseau
(1712-1778)
Ông viết trong thơ cho nhơn tình mà lại nói sự đời:
Những người mà tôi mang ơn sanh thành; những người cung phụng cái tôi cần, những người khai hóa tâm hồn tôi; và những người đã truyền cho tôi những bản lãnh của họ.
Những người ấy, giờ đây có thể là không còn,
nhưng những tục lệ tốt đẹp mà tôi đã luyện tập
theo thành thói quen mà ai thấy cũng khen; những
sự giúp đỡ sẵn sàng đón lấy sự đòi hỏi của
tôi; quyền tự do công dân mà tôi được hưởng, tôi
mà có được các cái đó là nhờ có sự giám sát
của xã hội, nó hướng dẫn sự chăm sóc người
dân; nó giám sát và điều khiển sự ân cần đối với phúc
lợi của mọi người. Nó đã dự phòng những
cái mà khi ra đời tôi sẽ cần, và nó sẽ
làm cho nắm xương khô của tôi được chiêm bái khi tôi đã chết.
Như vậy chư vị ân nhân của tôi có thể đã chết rồi,
nhưng mà chừng nào trên mặt đất hãy còn
có con người, thì tôi buộc phải trả cho loài
người cái ơn về những điều tốt đẹp mà tôi đã thọ lãnh.
Charles Robert Darwin
(1803-1880)
Nếu tôi được hân hạnh sống lại lần thứ hai thì tôi sẽ đặt cho mình một kế hoạch đọc bao nhiêu thơ, nghe bao nhiêu nhạc, ít nhất là mỗi tuần một lần. Có lẽ bằng cách rèn luyện như vậy, tôi có thể làm cho bộ não của mình không bao giờ bị già cỗi. Nếu thiếu những đam mê đó thì hạnh phúc sẽ bị phí hoài, và có thể điều đó sẽ ảnh hưởng không tốt đến trí lực, thậm chí đến cả tinh thần nữa, vì nó làm giảm khả năng nhạy cảm của chúng ta đối với thiên nhiên.
Đó là, tôi có một tư tưởng: Đền ơn.Muốn
cho nó ăn mặc đẹp.
Soi đường đền ơn
Tôi học chưa hết năm thứ nhứt tú tài, là
tôi về.
O°n ỉ với má:
Cho con đi Tây. Nè nghe. Con mà học được nghề làm giấy, con mởhãng nuôi một tốp con nít; ban ngày nó đi lượm giẻ rách ban đêm chúng nó học. Nhà mình giàu, làm vậy có phước lắm.
Khi còn ởnhà trường, tôi lâu lâu lại giở tự điển ra coi chỗ nói về nhà trường cao đẳng xã hội học ởParis và trường dạy nghề làm giấy.
Tôi mơ ước học được Ecole des hautes études sociales de Paris hoặc Ecole de papeterie de Grenoble.
Má tôi đem lời xin của tôi mà đi tâu.
Cậu tôi hứ, với lý do là gia quyến tôi đã từng cho hai đứa đi Tây. Khi về nước một đứa là Nguyễn Văn Į đi làm việc ởtrường Bá Nghệ, một đứa nữa là Nguyễn Văn Thế cầm đầu cuộc biểu tình An Lạc, đi từ đình Tân Túc thẳng vào khám lớn, ngồi tù hai năm.
Vậy là thang mây của tôi bị hẫng.
Tôi ởnhà đọc sách và tập viết.
Tôi cũng lại coi trong tự điển mà thấy nói Karl Marx
là tác giả của tác phẩm thiên tài,
Tư Bản Luận (Le Capital)
Tôi chia tuần lễ ra hai. Một nửa ởnhà. Một nửa đi ngồi thư viện Lagrandière (bây giờ là thư viện Khoa học xã hội).
Nên cô đầm ởthư viện, có nhiều buổi, mỉm cười mà đặt trước mặt người độc giả sáng sủa quyển La Marchandise (hàng hóa) của ông Marx, mà thư viện chỉ cho mượn cuốn sách bộ phận ấy của Le Capital.
Má tôi luôn luôn kêu tôi dậy theo tiếng chuông công phu của Chùa Sùng Phước, ởgần.
Tôi viết, viết theo sách nào đó đã dạy. Tập viết thì nên viết nhật ký, văn nó trôi chảy mà đề tài lại nhiều, cũng đáng ghi mà để lại.
Và đó cũng là làm theo...
Để tôi nói cho bạn nghe nha!
Tôi không rời Sách Của Bạn Tôi.
Trong đó, Anatole có đoạn viết là Ghi khi tảng sáng. Tôi lấy đó mà cho vào nhật ký, coi như là bài học cũng Ghi vào lúc rạng đông.
(Tất nhiên bây giờ, để giới thiệu cho bạn tôi phải nói ra bằng tiếng mẹ đẻ, dựa theo văn dịch của Hương Minh).
Đây là sự thu lượm qua một đêm đông: cái bó kỷ niệm đầu tiên của tôi. Tôi để cho gió cuốn nó đi sao? Hay là bó nó lại và đem vào bồ? Tôi nghĩ rằng nó sẽ là một thức ăn bổ dưỡng tinh thần.
Con người ưu tú và thông thái bực nhứt đời nay là ông Littré, ông ước muốn mỗi gia đình đều có những lưu trữ văn thư và quyển sử tinh thần của nó. Ông nói, từ khi mà một nền triết học tốt đẹp đã dạy tôi biết đánh giá cao truyền thống và sự bảo tồn, thì lắm lúc tôi tiếc rằng suốt thời kỳ Trung Cổ, có những gia đình khá giả không hề nghĩ đến việc đóng những quyển sổ nho nhỏ để ghi chép những sự kiện chính trong lịch sử gia tộc, để truyền lại cho nhau. Chừng nào gia đình còn tồn tại. Dẫu sơ sài đến đâu, nếu còn lại cho đến nay, những ghi chép đó là bao nhiêu điều lý thú. Đã mất đi biết bao tri thức và kinh nghiệm mà nếu có một chút cẩn trọng một chút kiên trì là đã cứu vớt được!
Và tôi cũng mượn lời sách nói:
Về phần tôi sẽ thực hiện ý muốn của lão
hiền giảđiều này sẽ được giữ gìn và
nó sẽ khởi đầu cuốn sổ của gia đình...
Không nên để mất bất cứ cái gì của quá khứ. Vì chỉ bằng quá khứ người ta xây đắp tương lai.
(Tiếc thay, nhựt ký của tôi đã bị xét nhà mà lấy hết. Thôi thì lấy lòng kính trọng quá khứ mà đọc quyển sách này!)
Và:
Hỡi anh em nông dân
Lực lượng tranh đấu của Quần chúng Pháp đã đưa chánh phủ Mặt trận Bình dân lên nắm chính quyền.
Tuy sự thành công này nó mới chỉ là cuộc thắng lợi của Bình dân nhưng nó rất có ảnh hưởng đến cuộc toàn thắng tương lai của vô sản giai cấp và cấp thời nó dìu dắt và ủng hộ sự tranh đấu của DANCHUNG lao khổ bị đè nén ởthuộc địa.
Chánh phủ mặt trận Bình dân muốn có cuộc cải cách ởthuộc địa, nên sẽ phái ủy Ban Điều Tra sang đây để xem xét tình hình xã hội Chánh trị và cuộc sinh hoạt của DANCHUNG .
Hỡi các anh lao nông
Hèn lâu ta bị ngộp hơi, nín thở
Quyền lợi của chúng ta bị cướp bóc
Trăm ngàn thứ sưu thuế ép nặng trên lưng
Ta cần phải tranh đấu, có tranh đấu mới mong đặng sống tự do hơn, sung sướng hơn.
Ta hãy nhận thức rằng: trong lịch sử giai cấp tranh đấu, những quyền lợi thực hiện là cái giá của biết bao nhiêu sự chiến đấu nhọc nhằn khe khắt mà lịch sử có dịp nói đến những cảnh giết hại thây phơi thành núi, máu chảy tợ sông.
Mình nằm không, không ai biết mình đòi gì mà cho mình.
Phương chi nay chính phủ Mặt trận bình dân đưa tay cho mình nắm lấy, mởđường tranh đấu cho mình mà mình lại bỏ qua thời cơ tốt để cho chính phủ biết rằng sự lao khổ của ta đến đây đã quá nước rồi, để đòi chính phủ phải khẩn cấp thi hành những nguyện vọng thiết tha của ta để kiếp sống của ta có đôi chút giá trị, để đời ta đặng hưởng phần hạnh phước như tất cả nhân loại dưới bóng mặt trời sao?
Thời kỳ khủng bố đã qua! Chúng ta chẳng phải là bọn phiến loạn chủ trương khuynh phúc kẻ đương cuộc xứ này, chỉ là một đám dân lao khổ tranh đấu cho sự sanh tồn.
Chớ trông chờ nơi nhà chánh trị đại gia nào. Anh em nông dân hãy liên hiệp mà trực tiếp lấy ủy Ban Điều Tra Quyền lợi của nông dân, hoàn cảnh khốc hại của nông dân, không phải là nông dân thì ai thấu đáo đặng? Xứ ta là một xứ nông nghiệp. Đa số dân chúng đều sống trong nghề nông. Thì còn quyền lợi nào hệ trọng cho bằng quyền lợi của nông dân?
Anh em nông dân hãy kịp liên hiệp lại hưởng ứng với đám thợ thuyền ởthành phố, tổ chức ởchốn thôn quê, các đồn điền vô số ủy ban hành động để dự thảo bản thỉnh cầu mọi nơi mà lập ra bản thỉnh cầu hiệp nhứt để trình cho ủy Ban điều tra kịp khi họ bước đến đất nước xứ nầy.
Anh em Nông dân ta hãy liên hiệp lại để chấn động phong trào giác ngộ về quyền lợi của giai cấp, để tăng gia lực lượng tranh đấu của quần chúng họa may trong xứ này lần thứ nhứt mới thấy đặng một cuộc đại cải cách thỏa hiệp với hoàn cảnh Dân Chúng chăng?
ủy ban địa phương Chợ Đệm hiệu triệu
NGUYEN V¡N TRAN
L£ V¡N NGA°
NGUYEN V¡N THڊ
L£ V¡N NHI°
Hỏi thăm điều chi xin do nơi Mr NGUYEN V¡N TRAN.
Trời rựng sáng
Sao Mai mọc trong đời tôi.
Bên Pháp có Chánh phủ Mặt trận bình dân
Bên ta trí thức và tư sản Sài Gòn làm.
ĐÔNG DƯƠNG ĐAI HOI
Tôi dầm mình trong phong trào. Tôi viết tờ truyền đơn cho ủy ban hành động của Chợ Đệm. Bạn thấy tờ truyền đơn đó. Tôi như thấy lại tôi cách đây 58 năm.
Các ủy ban hành động của tỉnh Chợ Lớn (như các tỉnh khác) họp lại làm ra một cái Liên ủy.
Tôi được bà con thương: thằng con nhà giàu có học không làm việc cho Tây, với bà con cô bác thì nhứt nhứt trình thưa giặm dạ.
Người ta mừng cho tôi được cử làm chánh của Ban thơ ký: Trấn Trân Lộc.
Ba thằng họ Nguyễn:
Nguyễn Văn Trấn tự là Xồi có đi học bên Nga, về nước còn mang tên Nga là Frigorne, tham gia hoạt động cộng sản, bị bắt, bị tra tấn dữ lắm, chịu đựng anh hùng.
Nguyễn Văn Lộc tướng tá ăn mặc áo vá, cẳng phèn rất là nông dân, nhưng nói năng với nhiều chữ chỉ có người có chức gì đó trong Đảng Cộng sản mới nói được. Anh ta ởBến Lức. Trân ởPhú Lạc. Tôi Chợ Đệm.
Tôi cầm chèo lái viết tờ truyền đơn dài nhứt trong lịch sử truyền đơn. Người ta gọi nó là tờ truyền đơn tám trang. Văn viết mướt lắm, theo Trương Vĩnh Ký hiểu:
Lời nói không dùng tiếng cao kỳ, cứ thường
thiệt sự mà nói rõ ràng dễ hiểu.
Tờ truyền đơn này đề tựa là lời kêu gọi.
Hỡi quần chúng lao khổ ởĐông Dương
HAY ĐƯNG DẤY
Tờ truyền đơn này, ngày nay không ai còn cất. Đó là bài văn của tôi thi vào Đại học - Cuộc đời.
Anh Hà Huy Tập
(tôi chưa biết tên, nhưng gọi ngay cho dễ nói)
cho gọi tôi lên Bà Điểm, để coi thằng nhỏ ra sao.
Anh Bảy Trân dẫn tôi... ở nhà của chị hai Sóc tôi được gặp anh Tập. Múa tay trong bị. Tôi coi là một buổi trước ngọn tọa đăng rọi hai mặt thầy và trò, tôi ra mắt Đảng.
(Trong lý lịch tôi ghi ngày vào Đảng ngày này)
Anh Hà Huy Tập khen tờ truyền đơn có những tiếng nói trẻ con, làm động lòng người ME³, làm cho người ta thương thân phận anh nông dân nghèo, quanh năm chân lấm tay bùn, mồ hôi nước mắt chan cơm.
Tới đầu năm 1937, Jules Brévié sang trấn nhậm toàn quyền, Justin Godard sang thanh tra tình hình lao động, anh Tập đã biểu Chợ Đệm lấy tờ truyền đơn, in phát cho dân làm biểu tình đón rước.
Còn ngay bây giờ anh lấy một mảnh giấy nhỏ viết cho Thanh Sơn giới thiệu người bạn trẻ này đến làm việc với các anh. Ký tên: Đố biết ai?.
Báo Dân Chúng đây!
Đảng cho tôi làm nghề VIET BAO.
Cha mẹ đặt đâu con ngồi đó.
Nhưng bụng cô thiếu nữ cũng nói thầm: thằng đó mình cũng ưng.
Trong bụng tôi thì có tiếng nói của triết gia Joubert:
Heureux celui qui n'est propre qu'à une seule chose, en la remplissant il remplit sa distinée.
nghĩa là:
Sung sướng thay cho ai chỉ hữu dụng có một việc gì, cứ làm tròn việc ấy là đã thỏa lòng với kiếp sống.
Đầu hết là viết báo Le Peuple (mà anh cộng sản Honel thay cho tên L'Avant-garde).
Tôi nhớ tới bây giờ:
Anh Nguyễn An Ninh ra tòa để trả lời cuối cùng của chánh phủ (l'ultimatum du gouvernement)
Sao nhà nước đã ra lịnh cho các anh giải tán cái Đại hội Đông Dương, mà sao các ủy ban hành động, hãy còn?
Nguyễn An Ninh đáp:
Hãy coi Đông Dương Đại hội là của tôi đi,
thì được lịnh giải tán thì nó giải tán rồi.
Còn ủy ban hành động là của quần chúng,
tôi có quyền gì mà giải tán nó.
Tôi đang làm phóng viên, đứng gặm viết chì nghe, ghi phiên
tòa xử. Khi viết tường thuật, nhơn cái lời
nói cuối cùng của chánh phủ tôi nghĩ ra lời
nói cuối cùng của Nguyễn An Ninh mà cho
chạy tít: l'ultimatum au gouvernement. Có nghĩa là lời cuối cùng (của Nguyễn An Ninh) nói với nhà nước.
Anh Ninh đang ngồi khám.
Chiều thứ bảy, chị Hai Sóc vào thăm. Khi về chị tạt qua tòa báo Le Peuple, chị cười và nói với tôi:
Mầy viết báo thế nào, anh Ninh nói: thằng Trấn viết chữ Tây thế này thì tôi ởtù rục xương.
tiếp.....