James Joyce - chân dung một nghệ sĩ (phần 1)
Nguyễn Thế Vinh

Chỉ một vài người của thế kỷ 20 mới truyền được cảm hứng cho việc nghiên cứu và bình phẩm nhiều như James Joyce. Các tác phẩm của ông vẽ ra một mê cung vĩ đại nơi có rất nhiều lối vào nhưng không ai quay trở lại đúng lối vào đó. Bản thân Joyce là một người rất nghịch lý: cho dù là nghệ sĩ hay một người dân thường. Ông được coi là một trong những người sáng tạo nhất thế kỷ 20, và một số người còn cho rằng ông là người thông minh nhất trong toàn bộ lịch sử nhân loại. Tiểu thuyết nổi tiếng nhất của ông, Ulysses, được rất nhiều người coi là cuốn tiểu thuyết vĩ đại nhất từ trước tới nay.
Joyce sinh ra tại ngoại ô của Dublin ngày 2/2/1882, con trai của John Stanislaus Joyce và Mary Jane Joyce. Ông là con cả trong một gia đình gồm mười anh chị em và khi số nhân khẩu càng tăng thì tình hình tài chính của gia đình càng suy giảm. Khi một đứa con mới trào đời thì John lại phải bán thêm một tài sản thừa kế cho đến khi không còn lại thứ gì. Bất chấp những khó khăn trong cuộc sống, John vẫn là một người đàn ông hóm hỉnh và thường xuyên sử dụng sự dí dỏm đó để làm giảm những khó khăn đang vây quang lấy mình cho dù đó là nhà thờ, chính quyền hay gia đình nhà vợ.
Những nét tính cách đặc biệt của John, sau này được biểu hiện rõ thông qua đứa con cả và được ông yêu quý nhất James Joyce. Tháng 9/1888, cậu bé James được vào học trong trường Clongowes Wood College, một trường dòng tu nổi tiếng nhưng phải rời khỏi trường vào tháng 6/1891 bởi tình hình tài chính giảm sút của cha cậu.
Thế nhưng, đó là khoảng thời gian quan trọng vì đó là lần đầu tiên cậu sống xa gia đình, xa sự giúp đỡ của gia đình. Một vài kỷ niệm khi học ở trường Clongowes sau này được xuất hiện lại trong cuốn tiểu thuyết đầu tay của ông “A Portrait of the Artist as a Young Man” (Chân dung một chàng trai trẻ).
Các quy tắc giáo dục nghiêm khắc của trường dòng tu mà cậu đã nhận được xem ra không có tác dụng mà ngược lại còn làm tăng thêm sự coi thường của cậu đối với nhà thờ công giáo. Thuyết chống giáo hội này cũng được tiếp lửa bởi cha cậu, người thường xuyên phàn nàn về nhà thờ và giới tăng lữ. Đây là một điều khác thường trong xã hội Ireland thời đó vì đa phần người dân xứ này rất sùng đạo.
Một điều rất thú vị là John thường xuyên xuất hiện trong các trang sách của con trai mình, số lần xuất hiện chỉ đứng sau chính bản thân Joyce. Điều này minh chứng ảnh hưởng của John đối với cậu con trai. Bằng chứng của sự ám ảnh về ngôn ngữ có thể được tìm thấy ở những câu đầu tiên trong cuốn tiểu thuyết bán tự truyện “Chân dung một chàng trai trẻ”. Trong phần mở đầu của cuốn sách, chàng trai trẻ Stephen - cái tên mà Joyce chọn cho chính mình, băn khoăn tự hỏi về từ "thắt lưng." "Đó là một thắt lưng vòng quanh túi áo. Bọn con trai cùng hàng cũng có chiếc thắt lưng này," (He kept his hands in the side pockets of his belted grey suit. That was a belt round his pocket. And belt was also to give a fellow a belt) Stephen tự hỏi chính mình. Nghĩa đôi của từ đó làm cậu suy tư.
Tháng 4/1893, cha John Conmee, người từng là hiệu trưởng của trường Clongowes và bây giờ là trưởng khoa đào tạo của trường Belvedere College[1], một trường dòng tu khác, đã bố trí cho James và những người em trai của cậu các suất học trong trường Belvedere mà không phải trả tiền. Tại nơi đây, cậu khát khao say mê đọc sách văn học châu Âu, nghiên cứu các tác phẩm của Henrik Ibsen[2], Flaubert[3] và một số tác giả khác, những thần tượng văn sĩ được Joyce tôn sùng trong cuộc sống. Joyce học rất giỏi ở trường Belvedere và tốt nghiệp năm 1898.
Mùa hè đó thực sự quan trọng trong cuộc đời của Joyce. Sau một thời gian có những suy nghĩ đen tối, cuối cùng cậu đã quyết định vứt bỏ thói đạo đức giả của nhà thờ. Cậu bắt đầu bén mảng đến các nhà chứa ở Dublin và thử nghiệm ham muốn xác thịt đang trỗi dậy trong cậu. Đây là thời điểm thực sự cậu đã quay lưng lại với nhà thờ Thiên Chúa. Trong cuốn “Chân dung một chàng trai trẻ”, Joyce đã có một tuyên ngôn miêu tả thái độ chống đối này và thời điểm bước ngoặt trong cuộc đời cậu:
"Tôi sẽ không phục vụ bất cứ cái gì tôi không còn tin tưởng nữa, dù cái đó có tên là gia đình tôi, tôn giáo của tôi và tổ quốc tôi. Rồi tôi sẽ cố gắng phát biểu cá tính của mình thông qua một cách sống và lối sáng tạo nghệ thuật, tự do và triệt để trong khả năng có thể. Để tồn tại, tôi chỉ sử dụng những khí giới mà tôi tự cho phép mình được sử dụng: sự im lặng, tha hương và khôn ngoan".
Mùa thu năm đó, James Joyce bước vào Đại học University College, Dublin, nơi cậu tiếp tục các nghiên cứu và nỗ lực cải thiện các kỹ năng giữ im lặng và khôn ngoan. Khi đang ngồi trên ghế nhà trường, Joyce đã rất đam mê nhà soạn kịch người Nauy Henrick Ibsen. Chính tính trung thực, quả cảm của Ibsen, người mà Joyce coi là đại diện cho cuộc sống của tầng lớp trung lưu hiện đại đã truyền cảm hứng sáng tác cho ông.
Joyce đã học tiếng Nauy để có thể đọc những tác phẩm của Ibsen bằng ngôn ngữ gốc của nó. Năm 1900, Joyce xuất hiện trên tạp chí “Fortnightly Review” - một tạp chí văn học rất nổi tiếng, với một bài bình giảng về vở kịch của Ibsen, “When We Dead Awaken” (Khi chúng ta bị đánh thức). Sau đó, cậu nhận được một lá thư cảm ơn của Ibsen và chính lá thư này đã có ảnh hưởng rõ rệt đến chàng trai trẻ Joyce.
Bắt đầu từ đó, Joyce càng say sưa hơn nghiên cứu ngôn ngữ và văn học châu Âu và chúng trở thành mối quan tâm chính của cậu. Cha mẹ Joyce ủng hộ điều này và còn đứng ra bảo vệ cậu khi nhiều người cho rằng Joyce đang lãng phí thời gian. Năm 1901, Joyce cố gắng xuất bản một bài báo nữa nhằm đả kích xu hướng hoạt động của sân khấu Ireland nhưng tạp chí đã từ chối đăng bài của cậu. Vẫn quyết tâm xuất bản nó, cậu kết hợp với một người bạn theo thuyết bênh vực bình quyền cho phụ nữ, người cũng bị từ chối đăng bài, Francis Skeffington, và cả hai đã xuất bản các bài nghiên cứu của mình bằng tiền túi qua một cuốn sách nhỏ. Khó khăn trong việc xuất bản càng làm nổi bật quyết định cuối cùng của cậu là rời bỏ văn chương truyền thống.
Joyce tốt nghiệp Đại học University College năm 1902. Hè năm đó, cậu quyết định đây là thời điểm giới thiệu mình ra thế giới văn học. Joyce gặp George Russell, một nhà văn người Dublin, người sau đó giới thiệu cậu với Yeats[4] và những nhà văn có ảnh hưởng lớn đối văn học Ireland tại thời điểm đó. Sau đó Joyce rời Ireland để sang Paris với ý định nghiên cứu về Y khoa nhưng ý định đó không thực sự làm cậu thích thú. Đồng thời, năm 1903 cậu phải quay trở lại Dublin vì mẹ cậu ốm. Mẹ cậu mất tháng 8 năm đó để lại trong Joyce một nỗi buồn sâu thẳm.
Ngày 16/6/1904 lại là một ngày quan trọng khác trong cuộc đời Joyce. Ngày hôm đó, cậu gặp được người vợ của mình Nora Barnacle. Nora tha thứ cho Joyce vì những hành động nông nổi khi còn trẻ khi thường xuyên lui tới các nhà chứa ở Dublin và họ yêu nhau, sau đó cùng nhau chuyển đến Áo tháng 10 năm đó. Và đây là thời điểm Joyce bắt đầu sử dụng khí giới thứ ba mà cậu cho phép mình sử dụng đó là sự tha hương.
Đây cũng là năm quan trọng đánh dấu sự nghiệp viết văn chuyên nghiệp của Joyce. Trong năm đó, Joyce bắt đầu viết những mẩu chuyện ngắn và rồi sau đó được sắp xếp lại thành tập truyện ngắn lừng danh “Dubliners” (Người Dublin) và cũng trong năm đó ông bắt đầu viết cuốn tiểu thuyết “Stephen Hero” (Anh hùng Stephen) và sau đó 10 năm, sau nhiều lần thay đổi văn phong đã được xuất bản với cái tên “Chân dung một chàng trai trẻ”.
Năm 1905, James và Nora chuyển đến Italy nơi cậu con trai của họ Giorgio ra đời ngày 27/7. Tiếp sau đó là cô con gái Lucia ra đời năm 1907, năm mà tập thơ “Chamber Music”[5] của Joyce được xuất bản và đó cũng là thời điểm tập truyện ngắn “Người Dublin” hoàn thành. Năm 1908, Joyce quyết định bắt đầu sửa lại cuốn tiểu thuyết 1.000 trang “Anh hùng Stephen” với sự thay đổi rất lớn về văn phong. Chính dạng văn phong chín hơn rất nhiều đó đã làm Joyce trở thành nhà cải cách vĩ đại trong nghệ thuật viết văn với dòng ý thức và độc thoại nội tâm.
Tháng 8/1909, Joyce có những chuyến thăm cuối cùng về thành phố quê hương mình, Dublin. Ông và một vài người bạn mở một rạp chiếu phim đầu tiên ở Dublin với cái tên Volta. Tuy nhiên, việc kinh doanh này nhanh chóng thua lỗ và thất bại, Joyce quay trở lại châu Âu. Năm 1914, “Chân dung một chàng trai trẻ” bắt đầu được xuất bản từng kỳ trên tạp chí “The Egoist”. Tháng 6 năm đó, tập truyện ngắn “Người Dublin” của ông cũng được xuất bản. Hai tác phẩm đó đã đưa Joyce vào sự quan tâm chú ý của thế giới văn học và bạn đọc. Đây cũng là năm ông bắt đầu viết kiệt tác "Ulysses".
Mọi việc bắt đầu diễn ra suôn sẻ bắt đầu từ đó: Harriet Weaver[6] bắt đầu hỗ trợ Joyce và xúc tiến xuất bản các tác phẩm trên của Joyce. Năm 1918, từng phần của Ulysses bắt đầu được xuất bản từng số một ở Mỹ. Năm 1919, trong gia đình Joyce xảy ra một số lộn xộn liên quan đến những mối quan hệ tình ái của Joyce, rất có thể là những hành động tự do thời trẻ đã quay lại và ám ảnh ông. Không biết ông có thành công trong việc giải quyết các vấn đề đó hay không nhưng gia đình ông ngay sau đó đã quay trở về Italy.

---------

Chú thích:
[1]Belvedere College một trường học dòng tu nằm trên đại lộ Great Denmark, Dublin, Ireland.
[2]Henrik Johan Ibsen ( 1828- 1906): một nhà viết kịch người Nauy có ảnh hưởng rất lớn và tần suất trình diễn các vở kịch của ông chỉ đứng sau Shakespeare.
[3]Gustave Flaubert ( 1821- 1880): tiểu thuyết gia người Pháp
[4]William Butler Yeats (1865-1939): Nhà thơ, nhà viết kịch, nhà văn người Ireland - một trong những nhà thơ vĩ đại nhất viết bằng tiếng Anh của thế kỷ 20. Yeats nhận giải Nobel văn học năm 1923.
[5]Chamber Music : tên của một bộ sưu tập thơ của James Joyce, xuất bản năm 1907.
[6]Harriet Shaw Weaver,(1876 - 1961): một người yêu mến tài năng của Joyce