"Văn chương pháp đình"
Bài đăng trên báo Công an nhân dân tháng 03/2005 Ngay từ những năm ba mươi của thế kỷ trước, người ta đã nói đến “văn chương pháp đình” song hành với “tân văn pháp đình” bên báo chí. Từ cái mảng văn và báo khá hấp dẫn này, ít nhiều đã hình thành đội ngũ nhà văn, nhà báo rất nhạy cảm với hoạt động của ngành Công an; thám tử tư và công; tòa án và các vụ án.
Nói đến dòng văn này, người ta nghĩ ngay đến truyện trinh thám, truyện hình sự, tình báo, gián điệp... với những cốt truyện và tình tiết ly kỳ, các pha đuổi bắt dao găm, súng lục thót tim; những vụ giết người, cướp của, ám sát, tống tiền kinh hoàng. Ấn tượng này ăn rất sâu vào người đọc và cả nhà văn, nhất là khi loại văn lãng mạn “chàng và nàng” mùi mẫn còn thịnh hành.
Cách đây bảy tám chục năm, thời tiểu thuyết Tự Lực Văn Đoàn đang khuynh đảo văn đàn và có thể còn trước đó nữa, một số nhà văn như Thế Lữ, Lê Văn Trương... cũng từng thử bút loại văn này nhưng xem ra, người đọc và ngay chính họ cũng vẫn coi đây là thứ văn đọc để giải trí, là “văn chương loại hai”.
Gần 30 năm chiến tranh sau đó, thân phận văn trinh thám, hình sự, công an cũng không khá gì hơn. Có thể do việc “thực thi nhiệm vụ” hoặc “trinh thám” hồi đó còn thuộc loại tuyệt mật, không ai biết và cũng không dại gì mà biết. Có thể định kiến về nó còn nặng nề, chẳng ai muốn mang cả đời viết của mình gắn với thứ “văn chương loại hai” trong con mắt đồng nghiệp.
Nhưng công chúng thì không vậy. Không ít những cơn sốt “Quan Năm tình báo”, “Chiếc khuy đồng”, “Mùa xuân trên sông En-bơ” và nhất là “Nam tước Phôn Gônrinh”... trong người đọc vào những năm sáu mươi thế kỷ trước. Truyện tình báo cách mạng, truyện về cuộc chiến đấu âm thầm và vô cùng anh dũng của các chiến sĩ công an, bộ đội chúng ta cũng được đón nhận nồng nhiệt không kém. Người ta nhớ đến
“X.30 phá lưới”, “Ông cố vấn”, “Bên kia cổng trời”, “Câu lạc bộ chính khách”, “Nhóm rắn lục”, “Điệp viên giữa sa mạc lửa”... và hàng chục tiểu thuyết, tập truyện ngắn của các nhà văn, trong đó không ít là các nhà văn công an.
Có một bộ phận nhà văn không phải vậy, giống như các nhân vật của mình, họ vẫn lặng lẽ viết, thủy chung phục vụ nhiều thế hệ độc giả đông đảo của mình, cho dù vẫn còn đâu đó cách quan niệm cũ về dòng văn chương này; cho dù chưa một tác giả hoặc tác phẩm nào thuộc loại này được đưa vào sách giáo khoa; chưa một công trình nghiên cứu, một cuộc hội thảo bề thế nào bàn về sự đóng góp nghiêm túc của nó đối với văn học Việt Nam đương đại.
Nhưng bây giờ, mọi chuyện có vẻ đang thay đổi. Không phải là thay đổi trong đánh giá về dòng văn chương này, hay thay đổi về lượng độc giả, mà lại chính từ các nhà văn. Những chuyện hình sự, những bản án, thân phận của những người mất quyền công dân đang trở thành mảnh đất màu mỡ của văn chương. Hầu như những cuốn tiểu thuyết gần đây mà tôi được đọc đều ít nhiều dính dáng đến những nhân vật sống mấp mé giữa thiên lương và bất lương, đến nghiệp vụ của lực lượng Công an, đến tội phạm đủ loại và dính đến tòa án.
Không khí “hình sự” lan tràn trong những dằn vặt lương tâm, trong tình yêu trai gái, trong ứng xử xã hội, kết quả thường là dẫn đến các phiên tòa, phiên tòa có chánh án hoặc phiên tòa tự xét xử lấy. Có điều khác nữa là nhân vật trong các tác phẩm trước đây luôn mang hình ảnh của những con người xả thân vì lý tưởng, quên mình vì nghĩa lớn thì ngày nay, nhiều nhân vật có mặt trong tiểu thuyết lại là những con người nhỏ tí teo, hậm hực và vô đạo. Không khí trong các tiểu thuyết lù mù, chật chội và ngột ngạt. Những vấn đề được mang mổ xẻ phơi bày trước chúng ta hình ảnh những bầy thú - người ích kỷ, đểu giả hoặc ngoi ngóp, tuyệt vọng. Nghĩa là đọc xong thì chán không muốn sống nữa.
Nói như thế không có nghĩa là trên cái sạp văn “tự vấn” và “thảo phạt” ghê người ấy, không còn những cuốn sách khiến chúng ta nhìn cuộc đời sâu sắc hơn, đỡ một chiều hơn, căm thù cái ác hơn, tin hơn vào cái chân lý còn một người hướng thiện thì cuộc sống không thể bị tiêu diệt nhưng âm hưởng ngợi ca con người, ngợi ca cuộc sống dù khốn khó đến đâu thì sống vẫn là điều tuyệt vời nhất hình như chỉ còn văng vẳng đâu đó.
Hóa ra, không phải chuyện công an hay không công an, thám tử hay không thám tử, hình sự hay không hình sự. Vấn đề là tấm lòng và cái tài của người viết thôi. Hàng trăm năm nay, nhân loại vẫn say sưa đọc và đúc tượng nhiều nhà văn trinh thám như ông Đoi; không những thế, còn đúc tượng cả nhân vật Sêlốc Hôm của ông nữa. Người ta vẫn đọc “Tội ác và trừng phạt”, “Anh em nhà Karamazốp” của ông Đốt, “Chuông nguyện hồn ai” của ông Hê… và rất nhiều tác phẩm nổi tiếng khác lấy đề tài từ hình sự, tình báo.
Chính trong những hoàn cảnh gay cấn, khốc liệt giữa thiện và ác, sống và chết tính cách con người được bộc lộ đầy đủ nhất, khát vọng thẩm mỹ của nhà văn có đất tung hoành nhất. Cái chính là các tác phẩm ấy thật hay giả, tác giả nhân danh cái gì và viết vì cái gì, chứ không phải trong văn có hay không có các cuộc điều tra của cảnh sát, nhân viên an ninh hay các phiên tòa xét xử.
Chỉ có điều là vẫn còn không ít nhà văn nương tựa vào sự gay cấn, ly kỳ của hình sự, pháp đình để cho ra đời những tác phẩm hời hợt, dễ dãi, đâm, chém, cướp, giết hoặc ly kỳ rẻ tiền, ngoài truy đuổi, vật lộn ra không còn gì khác. Có lẽ, chúng ta chưa có được một dòng văn học “pháp đình” đáng nể, là bởi nguyên nhân từ cả hai phía này chăng?