Lạm Bàn về từ Hiện Đại qua lăng kính cá nhân
-
20 giờ
Lạm Bàn về từ Hiện Đại qua lăng kính cá nhân
______________
Trong tư tưởng Thiền Tông, đúng sai không tồn tại như một thực thể tuyệt đối. Chúng là sản phẩm của nhận định, của tâm phân biệt. Vậy khi ta gọi một thời kỳ là “Hiện Đại”, ta đang dựa vào điều gì? Là thời gian? Là tiến bộ? Hay chỉ là một cách đặt tên cho sự chuyển động không ngừng của nhận thức? Bài viết này là một cuộc lạm bàn — không nhằm phân định, chỉ để soi chiếu — về chữ “Hiện Đại” qua lăng kính cá nhân, nơi ngôn ngữ, triết học và thời gian cùng ngồi thiền.
Người ta phân biệt Thời Hiện Đại và Hậu Hiện Đại dựa trên các tiêu chí về tư tưởng, nghệ thuật, văn hóa, triết học và cách nhìn nhận thế giới. Mỗi thời kỳ phản ánh một cách tiếp cận khác nhau đối với sự thật, tiến bộ, cá nhân và xã hội.
Dưới đây là những điểm căn cứ chính để phân biệt hai thời kỳ này:
Dữ liệu từ AI Copilot:
🧠 Tư tưởng và triết học
• Thời Hiện Đại: Đề cao lý trí, khoa học, và niềm tin vào tiến bộ. Con người được xem là trung tâm của vũ trụ, có khả năng khám phá chân lý phổ quát và cải thiện xã hội thông qua lý trí.
• Thời Hậu Hiện Đại: Thể hiện chủ nghĩa hoài nghi, bác bỏ các siêu tự sự (grand narratives) như tiến bộ hay chân lý tuyệt đối. Thay vào đó, nó tôn vinh sự đa dạng, tính chủ quan và sự phân mảnh của thực tại.
🎨 Nghệ thuật và văn học
• Hiện Đại: Tác phẩm thường có cấu trúc rõ ràng, tìm kiếm sự đổi mới về hình thức nhưng vẫn giữ tính thống nhất. Ví dụ: thơ tự do, tiểu thuyết phân tích tâm lý.
• Hậu Hiện Đại: Tác phẩm thường phá vỡ cấu trúc truyền thống, sử dụng trò chơi ngôn ngữ, trích dẫn, giễu nhại, và tính liên văn bản. Không còn ranh giới rõ ràng giữa cao cấp và bình dân.
🌍 Cách nhìn nhận xã hội và con người
• Hiện Đại: Tin vào khả năng cải tạo xã hội, xây dựng hệ thống lý tưởng như dân chủ, công bằng, bình đẳng.
• Hậu Hiện Đại: Nghi ngờ các hệ thống quyền lực, phản ánh sự hỗn loạn, mâu thuẫn và tính không xác định của xã hội hiện đại.
📅 Thời gian và bối cảnh lịch sử
• Thời Hiện Đại: Khoảng từ cuối thế kỷ 19 đến giữa thế kỷ 20, gắn liền với các cuộc cách mạng công nghiệp, khoa học và nghệ thuật.
• Thời Hậu Hiện Đại: Xuất hiện từ giữa thế kỷ 20 trở đi, đặc biệt sau Thế chiến II, khi con người bắt đầu nghi ngờ các giá trị hiện đại.
Câu hỏi của bạn rất thú vị và mang tính triết học sâu sắc! Nếu "Hậu Hiện Đại" là cách gọi cho thời kỳ sau "Hiện Đại", thì việc đặt tên cho thời kỳ tiếp theo — sau "Hậu Hiện Đại" — là một vấn đề đang được tranh luận trong giới học thuật, nghệ thuật và triết học.
Dưới đây là một số cách mà các nhà tư tưởng đã và đang đề xuất:
🌀 Các tên gọi tiềm năng cho thời kỳ sau Hậu Hiện Đại:
- Siêu Hiện Đại (Meta-modernism): Giao thoa giữa lý tưởng của Hiện Đại và sự hoài nghi của Hậu Hiện Đại. Có xu hướng quay lại cảm xúc, niềm tin, nhưng vẫn giữ sự tự nhận thức.
- Thời Kỹ Thuật Số (Digital Age): Nhấn mạnh vai trò của công nghệ, trí tuệ nhân tạo, mạng xã hội và dữ liệu lớn trong việc định hình tư duy và văn hóa.
- Thời Hậu Nhân Loại (Post-humanism): Đặt câu hỏi về vai trò trung tâm của con người, mở ra khả năng vượt qua giới hạn sinh học nhờ công nghệ.
- Thời Hậu Sự Thật (Post-truth era): Khi cảm xúc và niềm tin cá nhân có ảnh hưởng lớn hơn sự thật khách quan trong đời sống xã hội và chính trị.
- Thời Phân Mảnh (Fragmentism): Không còn hệ thống tư tưởng bao trùm, mà là sự tồn tại song song của nhiều thực tại, nhiều tiếng nói.
📌 Lưu ý quan trọng
• Những tên gọi này chưa được thống nhất và vẫn đang trong quá trình hình thành, tranh luận.
• Việc đặt tên cho một thời kỳ thường chỉ diễn ra sau khi nó đã kết thúc hoặc đủ rõ nét để phân biệt với thời kỳ trước.
• Có thể sẽ không có một tên gọi duy nhất, mà là nhiều cách gọi tùy theo lĩnh vực: văn học, triết học, nghệ thuật, công nghệ…
(Hết trích dẫn)
Tôi bắt đầu bằng nghĩa gốc của từ Hiện Đại (现代)! Hiện là: hiện có, hiện nay. Đại (代)ở đây là Đời. Nó khác với Đại (大)có nghĩa Lớn Lao. Vậy Hiện Đại nguyên nghĩa nó là Thời Nay, Đời Nay hay Hiện Nay. Nó là một tính từ thay vì hiểu thành danh từ để gọi giai đoạn văn hóa khoa học đại diện trong tiến trình phát triển của nhân loại. Tôi đảm bảo hầu như ai cũng coi chữ Đại (代)trong Hiện Đại (现代) là Đại (大)Lớn Lao To Tát rồi tự kỷ ám thị nó thành danh từ. Như vậy càng về sau cách gọi sẽ còn rối rắm, chồng chéo rất khó phân định. Nếu Hiện Đại (现代) là Thời Nay thì chỉ có Tiền Hiện Đại tức thành tựu của khoa học văn hóa trước đây. Còn Hậu Hiện Đại là chuyện chưa xảy ra của tương lai - nó như thế hệ sau, nhưng nói về ngữ nghĩa nghe miễn cưỡng và khấp khiễng vô cùng, bởi tới thế hệ sau thì ngay điểm đó lại trở thành Hiện Đại mất rồi... Thế thì khi “Hiện Đại” là “Thời Nay”, thì “Hậu Hiện Đại” lại là cái gì nếu “Thời Nay” luôn di động theo thời gian?
“Hiện” là “hiện tại”, “nay”; “Đại” là “đời” (代) – trong Hán Việt. Còn “大” (lớn lao) là một chữ khác hoàn toàn nhưng vì đồng âm nên nhiều người dễ gán cho “Hiện Đại” một cảm giác “vĩ đại”, “tân tiến”, “tối thượng”. “Hiện Đại” vốn là một tính từ (mang nghĩa “thuộc về hiện tại”), nhưng theo thời gian, nó đã bị “danh từ hóa” để chỉ một giai đoạn lịch sử, văn hóa, nghệ thuật. Đây là hiện tượng ngôn ngữ học thú vị: danh từ hóa tính từ (nominalization of adjectives), nhưng lại đưa đến một nghịch lý ngôn ngữ – triết học gây tranh cãi
Nói về nghịch lý thời gian – Nếu “Hiện Đại” là “bây giờ”, thì “Hậu Hiện Đại” là “sau bây giờ”, nhưng khi “sau bây giờ” đến thì nó lại trở thành “bây giờ” mới. Vậy “Hậu Hiện Đại” có còn là “hậu” nữa không? Một vòng lặp vô tận của cách gọi Hiện Đại được hiểu trong vô thức dẫn đến một trường phái siêng năng về cách sử dụng đang được nhân rộng, không ai lường được chuyện tốt xấu, đúng sai sẽ đi đâu về đâu!?
Từ nguyên là xác định nguồn gốc lịch sử chữ viết khi lần đầu xuất hiện. Nó là khoa học xác định nghĩa gốc, đồng thời là cơ sở xác định văn bản giả. Thế thì âm Hán-Việt “Hiện Đại” được xác nhận từ chữ Hán 现代 mà ra…
- Michel Foucault từng nói: “Mỗi thời đại đều tự cho mình là hiện đại.”
- Lyotard – người khai sinh khái niệm “Hậu Hiện Đại” – cũng không định nghĩa nó như một thời kỳ sau Hiện Đại, mà là một thái độ, một cách nhìn khác với tinh thần Hiện Đại.
Vậy nên, có thể nói: Thay vì chạy theo việc đặt tên cho từng “đời” như thể chúng là những chương sách tách biệt, tại sao không nhìn chúng như những lớp sóng chồng lên nhau, mỗi lớp là một cách hiểu khác nhau về cùng một hiện thực?
Cũng không loại trừ trường hợp từ cách diễn giải triết học phương Tây khi chuyển hóa ngôn ngữ phương Đông, từ diễn đạt đã khác đi, không lột tả đúng sự việc đang diễn ra.
Tư tưởng chủ quan của người viết: Cải cách là trên cơ sở nền tảng học thuật mang tính truyền thống đất Việt. Không đập bỏ xây mới để tránh tình trạng dị dạng cho đến một ngày nhìn lại chúng ta chẳng còn biết đó là cái của chính mình…
(Bài viết không mang tính khảo cứu, chỉ dừng lại ở mức độ “lạm bàn”, nếu chẳng hữu ích điều gì chỉ như: “Trước đèn xem truyện Tây minh,
Gẫm cười hai chữ nhân tình éo le…” (Nguyễn Đình Chiểu). Ý tưởng bài viết từ tác giả, có sự đối chiếu, so sánh với dữ liệu AI Copilot đồng sở hữu.)
Sg – 2.11.2026
MacDung